άμπελος η διαχρονική

O μπάρμπα-Γιάννης Ιανός του οίνου και του Γενάρη

Του Ηλία Αναγνωστάκη

«ΑΡΧΗ του ιερατικού ενιαυτού ορίστηκε στους Ρωμαίους ο Ιανουάριος από τον βασιλέα Νουμά. Γι’ αυτό αξίζει να αναφέρομε τα σχετικά περί Ιανού, ποιος είναι αυτός και τι πίστευαν γι αυτόν οι αρχαίοι». Έτσι αρχίζει στο Περί Μηνών έργο του την παρουσίαση των μηνών, με πρώτο τον Ιανουάριο, ο Ιωάννης Λυδός, που έζησε στα χρόνια του Ιουστινιανού (6^ο αι.). Καθώς στα έργα του μας παραδίδονται πολυτιμότατες πληροφορίες για τις μεταβολές στη διοίκηση του βυζαντινού κράτους και παρουσιάζονται αναδρομικά θεσμοί και αξιώματα, οι αρχές της Ρωμαίων πολιτείας, ο Λυδός καταθέτει και στην περίπτωση αυτή τις δοξασίες της εποχής του περί του μηνός Ιανουαρίου.

          Σύμφωνα λοιπόν με τον Λυδό, ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκαλείτο δε και Αιωνάριος αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν ορισθεί μάλιστα δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους. Ακόμη και σήμερα, μας λέει χαρακτηριστικά, δηλαδή στον 6^ο μεταχριστιανικό αιώνα, στην πατρίδα μου τη Φιλαδέλφεια (στη Λυδία της Μικράς Ασίας) επιβιώνουν οι αρχαίες λατρείες και «εν τη μέρα των Καλενδών» περιφέρεται κάποιος μετασχηματισμένος με διπλό προσωπείο, παριστάνοντας τον Ιανό, και τον αποκαλούν Σατούρνο, δηλαδή Κρόνο. Εθεωρείτο μάλιστα προστάτης «των επί πόλεμον ορμώντων» και η μια του όψη έστελνε σε μάχη το στράτευμα, η δε άλλη το ανακαλούσε.

          Συνεχίζοντας την παράθεση πληροφοριών για τον Ιανό-Ῑανουάριο, πολλές από τις οποίες ελέγχονται για την ακρίβειά τους, ο Λυδός αναφέρει όλες τις αρχαίες απόψεις που θεωρούσαν τον Ιανό ήρωα, θεό του χάους, κατασκευαστή ιερών, οίκων και θεών, και «από της ιανούας, ό έστι θύρας» εκλήθη Ιανουάριος. Επειδή δε η πρώτη των Καλενδών ήταν εορτή σεβασμιωτάτη για τους Ρωμαίους, οι άρχοντες παρουσιάζονταν στα συνηγμένα στρατεύματα, μοιράζονταν και ανταλλάσονταν δώρα και γλυκίσματα και οι ιερείς εθέσπιζαν να πίνεται, πρωί πρωί πριν από κάθε τροφή, ανέρωτο κρασί για την υγεία –«απόγευσθαι ακράτου οίνου»..

Γέννηση και Γενάρης

Αυτά που συγκρατούμε από τα λεγόμενα του Λυδού αναφορικά με τον Ιανό και τον Ιανουάριο, και που θα μας χρειασθούν σε όσα εν συντομία θα αναπτύξομε ευθύς αμέσως, είναι βεβαίως το δίμορφο ή διπρόσωπο του θεού, οι εορτές των Καλενδών με τα δώρα και τις μεταμφιέσεις, και η άμεση σχέση του θεού και του μήνα με το κρασί, τους υπάτους, το στρατό, αλλά και το κάθε πέρασμα από τον ένα κόσμο στον άλλο, από την νύκτα του χειμώνα στον ήλιο της ζωής κατά το δωδεκαήμερο, με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Στα χρόνια πάντως του Λυδού και τα αμέσως επόμενα, με ζωντανή πάντα την παράδοση των δρωμένων για τον Ιανό, η γέννα του Χριστού και του έτους με τον Γενάρη σηματοδοτούν την αρχή μιας σειράς παρετυμολογιών και συγκρητισμών, όπου σταδιακά θα έλθει να προστεθεί η εκριστιανισμένη εκδοχή του ονόματος, με τα Ιωάννης, Γιάννης, Γιάννος της γεναριάτικης εορτής του Αγίου Ιωάννη. Στα ίδια χρόνια, στα πρωτοβυζαντινά ψηφιδωτά και επιγράμματα ο Ιανουάριος θα εικονισθεί με τα σύμβολά του και θα τονισθούν τα έργα των ανθρώπων κατά το μήνα αυτό. Στην τέχνη του ψηφιδωτού και του επιγράμματος κατατίθεται η μαρτυρία των δώδεκα ανδρών-μηνών και των τεσσάρων εποχών, που, ανάλογα, κρατούν ή φέρουν στο κεφάλι τα κυρίαρχα σύμβολά τους: τα στάχυα και το θέρος, τα οπωρικά για το φθινόπωρο και πιο αναλυτικά, κούπες κρασιού, σταφύλια και δρεπάνια, αμνοί στους ώμους, άνθη και οπλισμός για τους αντιστοιχούντες μήνες. Τα ψηφιδωτά των μηνών κοσμούν εκκλησίες, δημόσια κτίρια, επαύλεις. Πολλά εκφραστικά επιγράμματα του 6^ου αιώνα διασώζουν στους στίχους τους περιγραφές των μηνών από τις ψηφιδωτές παραστάσεις, που στον ελλαδικό τουλάχιστον χώρο άριστο δείγμα αποτελούν αυτές του Άργους. Ένα επίγραμμα για τους Αιγυπτιακούς μήνες αποκλίνει από τα άλλα με τις κλιματολογικές και ημερολογιακές του διαφορές και θα μπορούσε να είναι έργο κάποιου πρωτοβυζαντινού, Αιγύπτιου επιγραμματοποιού. Σε όλες τις περιπτώσεις τονίζεται η σχέση του Ιανού και Ιανουαρίου με την υπατική εξουσία. Παραθέτω τους στίχους που αναφέρονται στις ιδιότητες του προσωποποιημένου Ιανουαρίου. Μήνες Αιγυπτίων: «Ο Τυβί (ο Γενάρης) ξεδιπλώνει το πορφυρό ένδυμα των υπάτων». Ελλ. Ανθ. ΙΧ 383). Μήνες Ρωμαίων: «Με μένα αρχίζει ο χρόνος και από τις πόρτες μου ο ήλιος περνά» Ελλ. Ανθ. ΙΧ 384). «Εις τους μήνας τι αυτών έκαστος έλαχεν. Ιανουάριος: Μη υπάτων πρώτος». Ελλ. Ανθ. ΙΧ 580). Στους επόμενους αιώνες (12^ος αι. και εξής) η αρχαία παράδοση συνεχίζεται με τονισμένες και αναλυτικότερες τη φορά αυτή τις αγροτικές ασχολίες και τις διαιτητικές συμβουλές, με κυρίαρχη αναφορά στο κρασί και στην οινοποσία. Μεταφράζουμε: Ανωνύμου, Ιανουάριος, «Νηστικός ένα τρίτο να γεύεσαι άκρατο τώρα’ /το φλέγμα κυριαρχεί πολύ και πάλι». Και σε στίχους αποδιδόμενους σε διάφορους επώνυμους ποιητές: Στίχοι στους δώδεκα μήνες, Ιανουάριος, «Πιθάρια ανοίγω και δείχνω τις καλένδες / μοιράζω φαγιά νόστιμα χοιρινών κρεάτων / κι ό.τι θέλει η όρεξη των ανθρώπων φέρνω / ψάρια παχιά, ξιφίες και μπαρμπούνια./ Κι αν θες να ’σαι καλά τήρησε τούτο / ρούφα κάθε πρωί άκρατο οίνο».

Οινοποσία και μεταμφιέσεις

Η αμέσως επόμενη μαρτυρία της σχέσης του Ιανού-Ιανουαρίου με το κρασί. Την άκρατη οινοποσία, αλλά και με τις μεταμφιέσεις κατά το Δωδεκαήμερο, θεωρούμε ότι  μεταμφιέσεις κατά το Δωδεκαήμερο, θεωρούμε ότι εντοπίζεται σε τελετές της βυζαντινής αυλής. Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (905 – 959) στο Περί βασιλείου τάξεως μας περιγράφει μια ιδιαίτερα παράξενη τελετή, αυτή του τρυγητικού δείπνου στο μεγάλο τρίκλινο με τα 19 κρεβάτια. Το δείπνο αυτό γινόταν την ένατη ημέρα του δωδεκαημέρου, δηλαδή στις 2 Ιανουαρίου. Μπροστά στις δυο εισόδους του μεγάλου τρικλίνου τέσσερις άνδρες μεταμφιεσμένοι σε Γότθους, φορούσαν μάσκες και δέρματα, τραγουδούσαν και χόρευαν κτυπώντας τα σκουτάρια τους με τα ραβδιά που κρατούσαν. Πρόβλημα πάντα παραμένει το όνομα Τρυγητικόν δείπνον. Ελάχιστα έχει μελετηθεί η τελετή αυτή και τα δρώμενά της’ δεν αποκλείεται να ανήκει σε παλαιότερους χρόνους. Το όνομα του δείπνου αλλά και τα δρώμενα θεωρείται ότι αποτελούν και πάλι κατάλοιπα βακχικών εορτών. Η τελετή αυτή πρέπει, πιστεύω, να εξετασθεί συγκριτικά, εκτός των άλλων και με τις πρωτοβυζαντινές εορτές των Σατουρναλίων και Βρουμαλίων – αλλά και υπό το φως των πληροφοριών που μας παρέχουν οι απαγορεύσεις των διονυσιακών δρωμένων και μάλιστα αυτές της Συνόδου στον Τρούλλο το 691. Επίσης η πρόσκληση στο τρυγητικό δείπνο δώδεκα προσώπων και το γεγονός ότι οι τέσσερις Γότθοι φορούσαν μάσκες διαφόρων ειδέων μας οδηγεί, πιστεύω, στα ειδέα των δώδεκα μηνών και των τεσσάρων εποχών, που σύνοψη και αποτίμησή τους είναι το Δωδεκαήμερο, το οποίο αποτελεί, κατά μια άποψη, το κλείσιμο ενός κύκλου, την αποτίμηση, τον  τ ρ ύ γ ο  του ενιαυτού. Συνεπώς οι Γότθοι με τις μάσκες και τις προβιές στη βυζαντινή αυλή στις 2 Ιανουαρίου σίγουρα σχετίζονται με τις αρχές του Ιανού και το κρασί, εορτές και δοξασίες που ακόμη σήμερα σώζονται στα λαϊκά δρώμενα και στους Καλικαντζάρους του Δωδεκαημέρου ανά την Ελλάδα. Ήδη στο 12^ο αι. ο συσχετισμός έχει γίνει από τον Βαλσαμώνα : «Είθιστο γούν παρά Ρωμαίοις ετησίως πανηγυρίζειν ελληνικώτερον καί τινα άσεμνα διαπράτεσθαι, όπερ και μέχρι του νυν παρά τινων αγροτών γίνεται κατά τας πρώτας ημέρας του Ιανουαρίου μηνός»’ ο δε Ευστάθιος Θεσσαλονίκης κάνει για «το του Ιάννου διπρόσωπον». Πιστεύω λοιπόν, όπως το έχω υποστηρίξει και αλλού, ότι ο διογενής, δίγονος, διφυής, διθυραμβογενής, διγενής Διόνυσος μεταμορφώνεται, συγχέεται ή ταυτίζεται με τον δίμορφο ρωμαϊκό Ιανό του οίνου και τον χριστιανό Ιωάννη, Γιάννο και Γιάννη στις βυζαντινές παραδόσεις και στα δημοτικά τραγούδια. Ο απελάτης, ορεσίβιος, κλέπτης των κοριτσιών και θηριομάχος Γιαννάκης και Ιωαννάκης του Διγενή Ακρίτα σίγουρα πρέπει να σχετίζεται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με αυτόν τον Janus, Γιάννο, Γιάν(ν)η και Ιανή των τραγουδιών. Η σχέση του ήρωα Γιάν(ν)η με τα νερά, το κρασί, τη γονιμότητα και καλλιέργεια της γης, τα δέντρα, τη βλάστηση, τα θηρία τους δράκους, τον ήλιο, τον κεραυνό, τις λάμιες και τις νεραϊδες, ο κατασπαραγμός του και η καταστροφή του, διαπιστώνονται μόνο σ’ αυτόν και σε κανέναν άλλο επώνυμο ήρωα των δημοτικών τραγουδιών και των θρύλων. Το όνομα Γιάν(ν)ης, κατά συνέπεια είναι το αποτέλεσμα παραφθοράς, σύγχυσης και πιθανής εν τέλει αντικατάστασης (σε διαφορετικές περιόδους) ονομάτων στις πάμπολλες διαλεκτικές τους μορφές, των ονομάτων Διόνυσος, Ιανός (Διονύς, Ζονύς, Ιανός-Ιανής κ.λ.π.). Ακόμη σήμερα σώζονται εκφράσεις όπως «το κρασί έγινε γιάννης», δηλαδή κόρωσε, ξίνισε. Επίσης η έκφραση «έγινε Γιάννης», για τους άνδρες, σημαίνει έγινε θηρίο, άναψε, ερεθίστηκε σεξουαλικά, και θεωρούμε ότι προέρχεται από τον θηριώδη (δίμορφος γαρ), θηριακό, θεργιακλίδικο χαρακτήρα του Ιανού και ήρωα Γιάννη, λόγω της άκρατης οινοποσίας. Συγκρατούμε και τις αποκαλυπτικές παροιμίες: «Γιάννης κερνάει και Γιάννης πίνει», «Όπου γάμος και χαρά, τρέχα Γιάννη μασκαρά», «διάβ’ κε το Γιάννακα» (=έχασε τα μυαλά του). Κλείνομε με τη δημώδη επίκληση στο νέο ήλιο, μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, όταν ο μπάρμπας Ιανός και Γιάννης το τσούζει, όπως αρμόζει στον κρύο Γενάρη:

Έβγα ήλιε να λιαστώ

και κουλούρια σου βαστώ

κι ένα μίστατο κρασί

να το πίνης το Γενάρη

με τον μπάρμπα μου το Γιάννη.

ΠΗΓΗ: Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 31/12/2000