άμπελος η διαχρονική

Ψηφιδωτές παραστάσεις

Της Παναγιώτας ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟυ – ΑΤΖΑΚΑ

Καθηγήτριας στο Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης,

Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών

Ο ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ συνδέεται άμεσα με τον τρύγο, τόσο στις φιλολογικές μαρτυρίες όσο και στις κάθε είδους απεικονίσεις του. Σε ρωμαϊκά ψηφιδωτά του δυτικού κράτους, στα οποία ο ημερολογιακός κύκλος απεικονίζεται με τις συνηθισμένες για κάθε εποχή ή μήνα αγροτικές εργασίες, το Φθινόπωρο συχνά αποδίδεται με μια ή περισσότερες από τις ποικίλες φάσεις του τρύγου: τη συγκομιδή των σταφυλιών, τη μεταφορά τους σε καλάθια, τις εργασίες του ληνού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το λεγόμενο «ψηφιδωτό του ημερολογίου των αγροτικών εργασιών» από τη Vienne της Νότιας Γαλλίας, όπου ο τρύγος περιλαμβάνεται –μαζί με τη συγκομιδή των μήλων- στις πρώτες από τη σειρά των φθινοπωρινών εργασιών. Στο ψηφιδωτό, εξάλλου, της «οικίας των μηνών» από τον Θύσδρο της Τυνησίας μια παράσταση πατήματος των σταφυλιών αποδίδει τον μήνα Σεπτέμβριο, όπως δείχνει η επιγραφή που τη συνοδεύει. Οι απεικονίσεις αυτές δεν διαφέρουν σε τίποτα από εκείνες που –χωρίς να έχουν ημερολογιακό περιεχόμενο- αντλούν το θεματολόγιό τους από τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, όπως, π.χ., η σκηνή του πατήματος των σταφυλιών σε ένα ψηφιδωτό ρωμαϊκής οικίας από τη Merida της Ισπανίας.

          Σε οψιμότερο ψηφιδωτό η σύνδεση του Σεπτεμβρίου με τον τρύγο γίνεται συνήθως με τρόπο λιγότερο ρεαλιστικό: σταφύλια, κληματίδες και αμπελόφυλλα συνοδεύουν τις προσωποποιήσεις του πρώτου μήνα του φθινοπώρου ως απλά σύμβολα της εργασίας αυτής. Στο ψηφιδωτό, π.χ., της «Μονής της Κυρίας Μαρίας», στην αρχαία Σκυθόπολη (Beth Shean), β’ μισό του 6^ου αι. μ. Χ., ο Σεπτέμβρης κρατά μεγάλο ψηφιδωτό από τα Γέρασα της Ιορδανίας (λεγόμενο παρεκκλήσιο του Ηλία, της Μαρίας και του Σορέγ), επίσης του 6^ου αιώνα.

          Η αφηρημένη απόδοση του τρύγου μέσω σταφυλιών ή κληματίδας είναι επίσης το συνηθέστερο σύμβολο του φθινοπώρου στις προσωποποιήσεις των εποχών του έτους σε όλη την όψιμη αρχαιότητα, όπως, π.χ., σε ψηφιδωτό δάπεδο από την Pelencia στην Ισπανία, όπου η μορφή παριστάνεται στεφανωμένη με κληματίδα και σταφύλια, ενώ δίπλα της υπάρχει ένα κάνιστρο γεμάτο με τον ίδιο καρπό.

          Στο ψηφιδωτό της παλαιοχριστιανικής έπαυλης του Άργους απεικονίζεται με συνοπτικό τρόπο ο τρύγος: ο Σεπτέμβριος μαζεύει σταφύλια με το υψωμένο αριστερό του χέρι, ενώ με το δεξί τα ρίχνει σε ένα μεγάλο ορθογώνιο σκεύος. Ανάμεσα στον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο, που στέκει δίπλα του, εικονίζεται καλάθι που προφανώς και αυτό περιέχει σταφύλια.

          Δεν είναι, ωστόσο, μόνον ο τρύγος η δραστηριότητα που συνδέεται με τον πρώτο μήνα του φθινοπώρου, αφού η εποχή αυτή είναι γενικά περίοδος συγκομιδής πολλών καρπών. Οι μορφές, έτσι, που προσωποποιούν τον Σεπτέμβριο στο ψηφιδωτό της παλαιοχριστιανικής βασιλικής της Τεγέας και το Φθινόπωρο στην παλαιοχριστιανική βασιλική των Δελφών κρατούν κάνιστρο, που στην πρώτη περίπτωση περιέχει μήλα και στη δεύτερη ποικίλα φρούτα.

          Αξίζει να σημειωθεί ότι η προσωποποίηση του φθινοπώρου συνδέεται μερικές φορές με τον Διόνυσο, τον θεό του κρασιού, όπως π.χ., στο ψηφιδωτό της Vienne, όπου ο σχεδόν γυμνός ερωτιδέας με τον οποίο αποδίδεται η εποχή αυτή ιππεύει τίγρη και κρατά στο αριστερό του χέρι ποιμενική ράβδο (pedum), χαρακτηριστικό σύμβολο, ενώ με το δεξί στηρίζει στον ώμο του ένα καλάθι γεμάτο αμπελόφυλλα και σταφύλια. Ακόμη πιο ενδεικτικό είναι ένα άλλο ψηφιδωτό δάπεδο του πρώτου μισού του 4^ου αι, μ. Χ., που αποκαλύφθηκε στη Haidra (αρχ. Ammaedara) της Τυνησίας και σήμερα βρίσκεται στο κτήριο των Ηνωμένων Εθνών στη Ν. Υόρκη. Παριστάνεται εκεί ο Αιών-Ενιαυτός, ως όρθια γυμνή εφηβική μορφή, μέσα σε κεντρικό ελλειψοειδές σχήμα, η περιφέρεια του οποίου περιλαμβάνει τις μικροσκοπικές απεικονίσεις των ζωδίων (rota anni). Οι τέσσερις γωνίες καταλαμβάνονται από τις εποχές, περικυκλωμένες από πουλιά και πλούσια καρποφόρα φυλλώματα, αυτά που αντιπροσωπεύουν την κύρια συγκομιδή καθεμιάς απ’ αυτές’ ανάμεσά τους το φθινόπωρο –φτερωτός ερωτιδέας που περιβάλλεται από θαλερή κληματίδα γεμάτη καρπούς- φορά το διονυσιακό ένδυμα, τη νεβρίδα, και κρατά ένα μεγάλο τσαμπί σταφυλιών. Η συνύπαρξη, εξάλλου, του Αιώνα-Ενιαυτού και των εποχών –που συναντάται και σε άλλα ψηφιδωτά των δυτικών επαρχιών του κράτους- συμβολίζει την αρμονία του Σύμπαντος μέσα στον διαρκώς ανανεούμενο κύκλο της φύσης, ενώ η επιλογή του θέματος αυτού για τη διακόσμηση πλούσιων ιδιωτικών οικιών συνδέεται με την επιθυμία των ιδιοκτητών να προβάλουν την ευημερία του οίκου τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

G.M. Fitzgerald, ≪A Sixth Century Monastery at Beth Shan (Scythopolis)≫, Philadelphia 1939.

S.J. Saller and B. Bagatti, ≪The Town of Nebo (Khirbet el–Mekhayyat), Jerusalem 1949, σ. 275–276, 284–285 (Γέρασα).

A. Blanco Freijeiro, ≪Mosaicos romanos de Merida≫, Corpus de mosaicos romanos de Espana, fasc. I,Madrid 1978.

Y. Duval (εκδ.), ≪Mosaique romaine tardive. L’ iconographie du Temps. Les programmes iconographiques des maisons africaines≫, Paris 1981.

D. Parrish, ≪The Mosaic of Aion and the Seasons from Haidra (Tunisia): An Interpretation of its Meaning and Importance, Antiquite Tardive≫, Revue internationale d’ histoire et d’ archeology (IVe – VIIIe s.), III – 1995: La Tetrarchie (293–312).

Π. Aσημακοπούλου–Aτζακά, ≪Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Eλλάδος, II: Πελοπόννησος – Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987≫, σ. 194–197 αρ. 29 (Δελφοί).

Bλ και ≪EΠTA HMEPEΣ≫ 31/12/2000, (Aργος)・ ό.π., 4/2/2001 (Tεγέα)・ ό.π.,

1/4/2001 (Σκυθόπολη, Θύσδρος)・ ό.π., 1/7/2001 (Δελφοί,Vienne).

ΠΗΓΗ : Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 02/09/2001