άμπελος η διαχρονική

Κοιμήσου  μαυρομάτα  μου

Του Θανάση Καλαφάτη

Επίκ. Καθηγητή του Πανεπιστημίου Πειραιώς

Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ της σταφιδαμπέλου επεκτάθηκε και συστηματοποιήθηκε στη Ζάκυνθο, την Κεφαλονιά και τη ΒΔ. Πελοπόννησο από τον 16^ο αιώνα. Την προώθηση της καλλιέργειας έκαναν δυτικά οικονομικά συμφέροντα (Άγγλοι, Ολλανδοί) στη βάση του ολοένα μεγαλύτερου εκχρηματισμού της οικονομίας της ευρύτερης περιοχής, με σκοπό, μέσω της ενίσχυσης της τοπικής προσφοράς, να αναπτυχθεί αργότερα και η εγχώρια ζήτηση για τα ευρωπαϊκά προϊόντα.

Στους πρώτους αιώνες επέκτασης της σταφιδοπαραγωγής στα Ιόνια νησιά, τα αγγλικά και τα ενετικά συμφέροντα θα αποδυθούν σε σκληρό αγώνα για τον έλεγχο των δρόμων της σταφίδας. Αργότερα, στα μέσα του 19^ου αιώνα, στο πλαίσιο του νέου ελληνικού κράτους και μετά την γαλλική παρέμβαση στη διεθνή αγορά σταφίδας, η σταφιδοπαραγωγή θα επεκταθεί γοργά και σε άλλες περιοχές, και η σταφίδα θα καταστεί το κύριο εξαγωγικό προϊόν της χώρας, συνδεδεμένο καθοριστικά με τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις.

          Η σταφίδα ως αγροτικό προϊόν και μάλιστα εξαγώγιμο απαιτεί ιδιαίτερες φροντίδες για την καλλιέργεια, την συγκομιδή και την εξαγωγή της. Πέρα από την κυρίως καλλιέργεια, που απαιτεί μια σειρά από επίπονες εργασίες, στη φάση της συγκομιδής διακρίνουμε τον τρύγο, το άπλωμα, την ξήρανση και τη συγκόμιση. Στη φάση αυτή οι κίνδυνοι είναι πολύ μεγάλοι. Καθώς ήδη από τον Αύγουστο παίζεται το παιχνίδι όλης της χρονιάς. Ο μήνας αυτός είναι «ο ανδρείος καβαλάρης» που έρχεται να σώσει τη σταφίδα, όπως μαρτυρούν σωζόμενα στιχουργήματα από τα Επτάνησα του 18^ου αιώνα:

Με τ’ άσπρο άτι του ο Αύγουστος αρματωμένος

τον γαρμπή δεν αφήνει,

που άγριος και θυμωμένος τρεχάτα τη σταφίδα έρχεται /

να μας την κλέψει.

Στον Άδη να την πάει, όλους μας να καταστρέψει.

Και του αποδίδεται η προσήκουσα τιμή:

          Διαβάταις που περνάτε, και το ωραίο φρούτο κυττάτε

          το παληκάρι Αύγουστο όλοι σας προσκυνάτε

          που με χρυσό σπαθί στο χέρι μέρα νύχτα στέκει

          μη μας πλακώσει η βροχή και εκατόν μάτια έχει,

φυλάει Ζάκυνθο, Ιθάκη, Κεφαλονιά.

Έχει και το νου του στη Ρούμελη και στο Μωριά

            Εδώ ο Αύγουστος βγαίνει μέσα από την παγανιστική παράδοση, που φαντάζεται τους μήνες ως δώδεκα όμορφα παληκάρια. Αλλά τη φροντίδα για τη διάσωση της σταφίδας η λαϊκή πίστη την εμπιστεύεται κατεξοχήν στους χριστιανούς αγίους – στην ίδια την Παναγία, στον Άγιο Νικόλαο το θαλασσινό και τον Άγιο Γεράσιμο της Κεφαλονιάς, το μεγάλο γιατρό-γεωπόνο που φυλάει τα φυτά από τις αρρώστιες. Στα Επτάνησα, επί βενετοκρατίας, παρακαλούσαν κι έταζαν:

Κάμε στάρι Παναγία

Να σου κάνω τα σπερνά.

Κάμε λάδι και κρασί

Και σου τάζω ένα φλουρί.

Να το δώσω του παπά

Για να κκάμη λειτουργιά.

Η σταφίδα νάν’ πολλή

Και να μη πέση βροχή.

Και σου βάζω έξ’ αρνιά

Και σταφίδα έξ’ σακκιά.

Και

Της Παναγιάς μας τάξε τση

του χρόνου να μη βρέχη.

Του Αη Νικόλα τάξε του

καράβι να μας έρθη.

Τις πρώτες σταφίδες που ωριμάζουν (πρωτοσκάρια) τις βάζουν και τώρα πάνω στην εικόνα της Παναγίας και λένε:

Παναγιά μου ευλόγησέ τη

Παναγιά μου αύξησέ τη

Παναγιά μου ξήρανέ τη

Παναγιά μου, το νερό, το νερό

Να μη μας στείλης αφ΄τον ουρανό.

Ο τρύγος

Ο τρύγος είναι η πιο μεγάλη στιγμή. Τότε θα κριθεί αν οι κόποι και οι φροντίδες ενός χρόνου δεν θα πάνε χαμένοι αλλά θα μεταφρασθούν σε πλούσια συγκομιδή.

Κρίσιμος και καθοριστικός για την ποιότητα της σταφίδας είναι ο χρόνος έναρξης του τρύγου, που πρέπει να συμπίπτει με την πλήρη ωρίμανση του σταφυλιού. Εκτελείται σε δυο, τρία ή και περισσότερα χέρια (διαλείματα, περιόδους), ανάλογα με τον βαθμό ωρίμανσης των σταφυλιών. Η φάση του τρύγου συνδέεται άμεσα με τη φάση του απλώματος και απαιτεί πολλά εργατικά χέρια, άνδρες και γυναίκες. Το σωστό κόψιμο των σταφυλιών, η τοποθέτηση στα κοφίνια, η μεταφορά και το άδειασμα στο αλώνι, τον χώρο της αποξήρανσης, που έχει ετοιμασθεί από πριν, απαιτούν μεγάλη προσοχή:

Εμπρός τρυγάμε με ατενζιόνε

(προσοχή) τάξι και ησυχία

Τορνέζια (χρήματα) θα ‘χουμε

Τι χαρά για μας, για τη Βενετιά

και Τουρκιά

Τι χαρά που το φρούτο (καρπός)

Πάει μα καλά, μα καλά

Τραγουδούσαν παλιά οι τρυγητές κι όσοι δεν τρυγούσαν, πρόσθεταν με τη σειρά τους:

Ούλοι με τάξι παιδιά, με τάξι να

τα τρυγάτε

αφ’ το καλάθι με ατενζιόν’ στ’

αλώνια να τα βάλτε…

Στο αλώνι

Στο αλώνι οι εργάτες και οι εργάτριες μένουν 2-3 ή περισσότερες μέρες. Ο συγχρωτισμός τους εκεί αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα ωρίμανσης των σχέσεων των δυο φύλων και σχετικής απελευθέρωσης από τους θεσμικούς καταναγκασμούς. Το βράδυ στα αλώνια τραγουδούσαν στη σταφίδα:

Κοιμήσου μαυρομάτα μου και

μοσχαναθρεμμένη

Όπου να μη αβασκαθής είσαι

καμαρωμένη

Και φέτος καλορίζικη κι εφέτος

ζηλεμένη…

χόρευαν και τραγουδούσαν συνήθως δίστιχα ερωτικά ή σκωπτικά:

…Όσαις σταφίδες λιάζονται

τον Αύγουστο στ’ αλώνια

τόσα κορμιά χαϊδεύονται

το βράδυ στα σεντόνια.

… Δεν είσαι ‘συ για τρυγάς

να κόβης ταις σταφίδες

μα είσαι για την κάμαρα

να πλέκης ταις πλεξίδες.

Μετά τη συγκομιδή η σταφίδα, συσκευασμένη σε ειδικά κιβώτια ή βαρέλια, ταξίδευε με ιστιοφόρα – ή με ατμόπλοια αργότερα- για τα αγγλικά και άλλα ευρωπαϊκά λιμάνια. Η ευχή για ευνοϊκό καιρό μαρτυρείται σε πολλά λαϊκά δίστιχα:

Φύσα, φύσα Αύγουστέ μου

δια να έλθουν στην πατρίδα

πρύμνα τα καράβια

για να πάρουν τη σταφίδα

Τα «πριμαρόλια»

Το μπαρκάρισμα του πρώτου φορτίου από το λιμάνι της Πάτρας, του Αιγίου και άλλων σταφιδοπεριοχών γιορταζόταν με χορούς και τραγούδια από παραγωγούς και εμπόρους. Οι εορτασμοί ονομάζονταν «πριμαρόλια», από το «πριμαρόλι», δηλαδή το πλοίο που φόρτωνε τον πρώτο καρπό με προορισμό κάποιο από τα μεγάλα ευρωπαϊκά λιμάνια. Η ευφορία ήταν γενική και ειδική. Γενική, γιατί με το συγκεκριμένο πριμαρόλι άρχιζε η προώθηση των τοπικών εξαγωγών, ειδική, γιατί ο συγκεκριμένος εξαγωγέας έπιανε τις πιο καλές τιμές.

ΠΗΓΗ: Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά ημέρες, Κυριακή 02/09/2001