άμπελος η διαχρονική

Μετάληψη του ανθρώπινου και του θείου

ΑΘΑNΑΣIOΣ ΑΛEΞΑNΔPIΔHΣ
Ψυχίατρος, ψυχαναλυτής

ΟI ΠEPIΣΣOTEPOI ανθρωπολόγοι δέχονται ότι ο πρωτόγονες φυλές θεωρούσαν ότι προέρχονται από ένα ζώο ή ένα φυτό. Οποιοδήποτε είδος μπορούσε να είναι καταγωγικό είδος, τοτέμ, για μια φυλή: μια μικρή βδέλλα και ένα άγριο λιοντάρι, ο περήφανος αετός και ο μικρός βάτραχος. Αυτό, γιατί ο πρωτόγονος άνθρωπος αναγνώριζε σε όλα τα είδη την έκφραση της θεϊκής επιθυμίας για την ύπαρξη της ζωής, χωρίς ιεραρχίες και χωρίς την καταστροφική σύγχρονη εμμονή της δικής του επικυριαρχίας εις βάρος των άλλων ειδών. Το τοτέμ όριζε βαθμούς συγγενείας μεταξύ των ατόμων του ιδίου τοτέμ και τις σχέσεις με τα άτομα που κατάγονταν από άλλα τοτέμ. Διαμόρφωνε κυρίως την εξωγαμία, αυτήν την απαραίτητη συνθήκη για τις πρωτόγονες φυλές, ώστε να βρίσκονται σε συνεχή ανάμιξη γενετικού και πολιτισμικού υλικού, άλλη μια σοφή στάση των «πρωτόγονων» προγόνων μας σε σχέση με την ξενοφοβική συμπεριφορά των ημερών μας. Το τοτέμ το λάτρευαν, θυσίαζαν σε αυτό και δεν αποτελούσε μέρος της διατροφής των ανθρώπων που κατάγονταν από αυτό. Αν ήμουν πρωτόγονος κυνηγός με τοτέμ το ζαρκάδι, τα ζαρκάδια δεν θα αποτελούσαν ποτέ θηράματά μου- όμως κατά την απουσία μου η γυναίκα μου, που υποχρεωτικά θα ήταν από άλλο τοτέμ, θα μπορούσε να μαγειρέψει το ζαρκάδι που της έφερε ο αδερφός της και να το φάει.

Το τοτέμ ήταν για τους ανθρώπους, που κατάγονταν από αυτό, φάρμακο και φαρμάκι· είχε δηλαδή ιδιότητες ίασης και θανάτωσης του ατόμου που το λάμβανε. Γι' αυτόν τον λόγο προβλέπονταν η θεσμοθετημένη τέλεση διαφόρων λατρευτικών πράξεων κατά τις οποίες θυσιάζονταν τοτέμ και προσφέρονταν προς βρώσιν ωμά σε εξαιρετικά μικρές ποσότητες. H μετάληψη αυτή του ζώου καταγωγής αποκαθιστούσε την αλυσίδα «θεϊκή φύση, τοτέμ, άνθρωπος» και έκανε τον άνθρωπο να νιώθει ότι παίρνει τις ιδιότητες του τοτέμ και, μέσω της προβολής του τοτέμ στη φύση, τις ιδιότητες της φύσης. O άνθρωπος ένιωθε οσιωθείς και ομοιωθείς με τη φύση, όμως η χαρά αυτή πατούσε πάνω σε μια πράξη θανάτωσης του τοτεμικού ζώου, μια πράξη θεοκτονίας. «Εδώθε και η ιερότητα και η μιαρότητα της Μετάληψης, το ανακάτεμα της υπέρτατης έξαρσης με την ακρότατη αποστροφή, του θριάμβου με την ενοχή, της αναγάλλιασης με τη φρίκη»1.

O Διόνυσος

Με την εξέλιξη της μορφής του Διονύσου οι λαοί της Ανατολικής Μεσογείου κατάφεραν ίσως την πληρέστερη εξανθρώπιση της τοτεμικής καταγωγής, οδηγώντας την από το δέος του αστόχαστου πανθεϊσμού στη μελαγχολική οξυδέρκεια της τραγωδίας, από τη θρησκευτική λατρεία στην επί της σκηνής φιλοσοφία. Τοτέμ είναι ο ίδιος ο θεός και αρχικά η μετάληψη είναι μια πράξη ωμοφαγίας, δηλαδή μια βρώση ωμού κρέατος (ανθρώπου αρχικά, ζώου που τον συμβόλιζε αργότερα). Μια τέτοια ανθρωποθυσία, παιδιού ή βρέφους, δεν κρυπτογραφεί ο διαμελισμός του Διονύσου σε δεκατέσσερα κομμάτια και τους Τιτάνες και τις αδερφές τους; Όμως, ο θεός αυτός των μεταμορφώσεων, των μεταπλάσεων, των θαυμάτων, θα αναγεννηθεί από την καρδιά του, αυτόν τον καρπό του γεμάτο κόκκινο υγρό, το αίμα: αυτή θα είναι και η θέση εκκίνησης για μεταπλάσεις που θα δώσουν το άλλο κόκκινο υγρό, που θα τον συμβολίζει, το κόκκινο κρασί. Το κρασί είναι η απομάκρυνση από τα ζωικά (πρωτεϊνικά) υλικά, η επιστροφή στην άγρια φύση και στους χυμούς της2 και από εκεί η μεγάλη πορεία προς την ανθρώπινη εργασία (ψυχική, πνευματική, κοινωνική) που διεργάζεται τους χυμούς για να εισάγει το πνεύμα της σ' αυτούς. Έτσι, αν αρχικώς, στην τυχαία εμπειρική διαπίστωση της έκστασης και της τοξίκωσης (στην πρώτη μυθολογική λήψη το κρασί προκαλεί θάνατο και θεωρείται δηλητήριο) ο άνθρωπος ανακαλύπτει το πνεύμα εντός του οίνου, κατά την μακρά πορεία της ανθρωπότητας ο άνθρωπος εισάγει το πνεύμα του εντός του οίνου, διαγράφοντας μια από τις ωραιότερες και ευγενέστερες -και πόσο διδακτικές- εμπειρίες της ανθρωπότητας στο να διαπλάθει ένα φυσικό υλικό σεβόμενος τις ιδιότητες και τις δυνατότητές του, ενώ συγχρόνως προσπαθεί να το φέρει στις δικές του αισθητηριακές και αισθητικές επιλογές. Δεν γνωρίζω αν σε άλλες δραστηριότητες, εκτός της οινοποιίας και της τυροκομίας, ο άνθρωπος έχει καταφέρει να επιδείξει μεγαλύτερη ευφυΐα στη διαχείριση φυτικών, ζωικών και φυσικών παραγόντων για την επίτευξη προϊόντων που φέρουν το στίγμα της πνευματικής και αρμονικής επικυριαρχίας του πάνω στα είδη: τρώγοντάς τα, ενσωματώνοντάς τα ο άνθρωπος μεταλαμβάνει την εξανθρωπισμένη φύση. (Γι' αυτό και εκτιμώ ιδιαίτερα την απαραίτητη σε κάθε γεύμα γαλλική «ιεροτελεστία», του δίσκου με τα τυριά και το κόκκινο κρασί, σαν ανάμνηση της εξανθρώπισης των δύο αρχέγονων χυμών της φυτικής και της ζωικής Μητέρας).

Το θαύμα

Το γάλα είναι ο ελλείπων κρίκος της αλυσίδας, αυτός που επέτρεψε να γίνει το πέρασμα από το ωμό κρέας στον κατεργασμένο οίνο. Ήταν φυσικό το πέρασμα του ελλείποντος κρίκου να γίνει από τον Διόνυσο, έναν θεό που ως βρέφος στερήθηκε το μητρικό γάλα και την ουσιαστική υγιή ανάπτυξη της προσωπικότητας που η καλή βρεφοκομία δίνει στο νεογνό. Αν αφεθείτε στο να με παρακολουθήσετε στις ψυχαναλυτικές μου κατασκευές3 θα δείτε πως ο δυο φορές γεννηθείς (Διόνυσος), μια μέσα από το φλεγόμενο σώμα της μητέρας του, μια από τον μηρό του πατέρα του, είναι βρέφος χωρίς μητέρα. Τον φροντίζει αρχικώς ένα ζεύγος αναδόχων που αποτυγχάνει, ύστερα μια ολόκληρη ομάδα θεοτήτων που όμως δεν μπορούν να ησυχάσουν το βρέφος- προσπαθούν με χορούς και εκτονώσεις, αλλά το βρέφος μένει έκθετο στις εσωτερικές του ενορμήσεις- λείπει η ρώγα που θα το ησυχάσει, λείπει η ρώγα που σκέφτεται γι' αυτόν, αν μπορώ να αποκαλέσω έτσι για το βρέφος τη μητέρα, που θα νιώσει τις εντάσεις του, θα τις μιλήσει, θα τις τραγουδήσει, θα τις ησυχάσει. Μέσα στη μοναξιά του, ξαπλωμένος στη σπηλιά του Κρητικού Όρους, ο Διόνυσος βλέπει από πάνω του να μεγαλώνει μαζί η άμπελος- τη γεννά αυτός ως αναπλήρωση του χαμένου αντικειμένου; Η άμπελος έρχεται τυχαία αλλά ανταποκρίνεται στις ανάγκες του; Το σίγουρο είναι(!) πως η ρώγα του σταφυλιού υποκαθιστά επαρκώς τη ρώγα του στήθους και ο χυμός του, το γάλα. Το θαύμα έγινε! Το θαύμα αυτό θα το επαναλάβει ο θεός κάθε φορά που θα βρίσκεται σε δυσκολία (θυμηθείτε το πλοίο που θαυματουργικά σκεπάζει με άμπελο στη μέση του ωκεανού όταν δέχεται την επίθεση των πειρατών), όταν θέλει να δείξει τη δύναμή του (τα θαύματα των «εφήμερων αμπέλων» που φυτρώνουν και καρπίζουν σε μια ημέρα, τις κρήνες που τρέχουν κρασί αντί για νερό, τα κενά σφραγισμένα δοχεία που γεμίζουν κρασί). Είναι ο τρόπος που φαίνεται ο θεός, η Επιφάνειά του, η Θεοφάνεια.

Ο χωρίς καλή μητέρα Διόνυσος, θα υποφέρει πολύ -θα τρελλαθεί- θα τον κυνηγά το κακό ενδοψυχικό μητρικό μόρφωμα (στη μυθολογία, η Ήρα, σύζυγος του πατέρα του που δεν τον αποδέχεται) και ύστερα από πολλά πάθη θα βρει τη γιατρειά χάρη στη βοήθεια που θα έχει από πιο αρχέγονες θεότητες της Γης, τις Γραίες. Αλλά πάντα θα είναι επιρρεπής, ανάμεσα στον ορθό και στον λοξό λόγο, στο ορθό βάδισμα και στο «κουτσό», στην έκσταση και στην κτηνωδία. Άνθρωπος, πολύ άνθρωπος...

Και ο Χριστός

Τέτοια δεν θα είναι η πορεία αυτού που είχε μια μητέρα που τον φρόντιζε και που ήταν ολόκληρη δική του, τόσο που έμεινε παρθένα για τον άνδρα. Η θεοφάνεια του Ιησού, γίνεται κι αυτή με το κρασί, αλλά όχι σαν αναπλήρωση της μητέρας που λείπει, αλλά σαν αποδοχή του δρόμου τον οποίο η μητέρα έχει προβλέψει και επιθυμήσει γι' αυτόν. Πάντα μού προκαλούσε εντύπωση η «παράλογη» συνομιλία της Μαρίας και του Ιησού στον γάμο της Κανά (κατά Ιωάννην, 2.1 - 12). Όταν σώθηκε το κρασί η μητέρα του Ιησού του απευθύνεται : «οίνον ουκ έχουσι». Είναι μια απλή διαπίστωση ή είναι μια παρότρυνση στο θαύμα; Ο Ιησούς ακούει στη φράση την επιθυμία της μητέρας του για θαύμα. Όμως δεν είναι ακόμη αποφασισμένος -προσπαθεί να πάρει αποστάσεις- δεν την αποκαλεί «μητέρα», αλλά για να αποφορτίσει την κατάσταση, «γυναίκα». Επιθετικός: «τι εμοί και σοί, γύναι;» «Τι τρέχει μεταξύ μας, γυναίκα; Δεν ήρθε ακόμη η ώρα μου! Η Μαρία, η καλή μητέρα (ο καλός ψυχαναλυτής) που διαβάζει την ασυνείδητη επιθυμία πίσω από την προφανή άρνηση, καταλαβαίνει πως ήρθε η ώρα! Αντί να συνεχίσει την προσπάθεια να τον πείσει, απευθύνεται κατευθείαν στους υπηρέτες και λέει «κάντε ό,τι σας πει». Με την πράξη της υποχρεώνει τον Ιησού στη δημόσια επιφάνειά του. Είναι η στιγμή που κατά την ψυχαναλύτρια Φρ. Ντολτό4 η Μαρία από μητέρα του Ιησού γίνεται μητέρα θεού.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Το νερό θα γίνει κρασί. Το καινούργιο κρασί θα είναι καλύτερο από το παλαιό. Το καινούργιο κρασί, «τούτο το ποτήριον, η καινή διαθήκη εν τω αίματί μου, το υπέρ υμών εκχυνόμενον» (κατά Λουκά, 22.20) θα κινήσει ξανά με νέους όρους πνευματικότητας τις πανανθρώπινες αγωνίες της Ωμοφαγίας, της Ομοιοφαγίας και της Θεοφαγίας μέσα στο πρόσταγμα της Ενσάρκωσης του Λόγου. Στην υγειά σας!

Βιβλιογραφία:
1. Π. Λεκατσάς, «Διόνυσος», Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ιδρυτής Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα, 1971
2. Μ. Detienne, «Ο Διόνυσος κάτω από τ' αστέρια», ελλ. μετάφραση Κ. Κουρεμένος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993
3. Α. Αλεξανδρίδης, «Η παρενδυσία του Πενθέα και το τραύμα του Διοσύνου», «Εκ των υστέρων», ψυχαναλυτικό περιοδικό, Νο 3, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1998
4. Fr. Dolto, «Τα Ευαγγέλια και η Πίστη. Ο κίνδυνος μιας ψυχαναλυτικής ματιάς», εκδ. Εστία, Αθήνα, 2002.

ΠΗΓΗ : Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 14 Μαρτίου 2004