άμπελος η διαχρονική

ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΙΟΥΡΗ

Ο ΚΡΑΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΔΕΡΒΕΝΙΟΥ

ΑΘΗΝΑ 1978

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο αείμνηστος Χ. Μακαρόνας, διευθυντής των ανασκαφών του Δερβενιού, κατάρτισε ένα πρόγραμμα δημοσίευσης των ευρημάτων αρκετά χρόνια πριν από τον αδόκητο θάνατό του. Συγκεκριμένα τα ευρήματα θα παρουσιασθούν σ' έναν αναλυτικό κατάλογο κατά τάφους και σε μονογραφίες. Η μελέτη που δημοσιεύεται εδώ είναι η πρώτη μονογραφία. Για την παραχώρηση της δημοσίευσης του κρατήρα, το αδιάκοπο ενδιαφέρον του σε όλη τη διάρκεια της μελέτης μου και τις πολύτιμες συμβουλές του, όταν διάβασε το χειρόγραφο, του οφείλω βαθιά ευγνωμοσύνη.

Καθώς η μελέτη αυτή είναι η πρώτη δημοσίευση του κρατήρα, δεν έχει σκοπό να εξαντλήσει όλα τα θέματα, αλλά να τοποθετήσει το έργο στην εποχή του. Έτσι ορισμένα θέματα παρουσιάζονται με συντομία ή  και ελλειπτικά, ενώ άλλα παρουσιάζονται διεξοδικότερα και η μελέτη επεκτείνεται σε γενικότερα θέματα της τέχνης της εποχής.

Στους δασκάλους μου Γ. Μπακαλάκη και Ε. Homann - Wedeking εκφράζω και από τη θέση αυτή τη βαθιά μου ευγνωμοσύνη.

Θερμές ευχαριστίες οφείλω στο Συμβούλιο της Αρχαιολογικής Εταιρείας και ιδιαίτερα στον Γενικό Γραμματέα Καθηγητή Αναστ. Ορλάνδο για την έγκριση της εκτύπωσης της μελέτης μου στη σειρά των εκδόσεων της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Στη Σέμνη Καρούζου εκφράζω τις θερμότερες ευχαριστίες μου για την πολύτιμη συμπαράσταση στο δύσκολο έργο που ανέλαβα. Οι σοφές υποδείξεις της και διορθώσεις στο χειρόγραφο συνέβαλαν στην καλύτερη παρουσίαση του κειμένου. Στον 'Έφορο Αρχαιοτήτων Ν. Ζαφειρόπουλο η εργασία αυτή οφείλει πολλά.
Τον ευχαριστώ θερμότατα.

Στην παρουσίαση του κρατήρα του Δερβενιού συμβάλλουν πολύ οι μαυρόασπρες φωτογραφίες του Σ. Τσαβδάρογλου και οι έγχρωμες του Μ. Σκιαδαρέση.
Τους εκφράζω τις θερμότερες ευχαριστίες μου.

Τον χημικό Γ. Βαρουφάκη που ανέλαβε τη μελέτη της τεχνικής του κρατήρα ευχαριστώ θερμά. Τα πορίσματα της εργασίας του ανακοίνωσε στο Συμπόσιο της Πρώιμης Μεταλλουργίας που έγινε στο Βρεττανικό Μουσείο τον Απρίλη του 1977. Ευχαριστώ επίσης τον αρχιτεχνίτη του Μουσείου Θεσσαλονίκης Δ. Μαθιό, ειδικό στη συντήρηση χαλκών αντικειμένων.

Τα σχέδια 1, 2, 6, 7 είναι του αρχιτέκτονα Κ. Τροχίδη, τα 3, 4, 5 του σχεδιαστή Θ. Ομήρου και το σχέδιο του εξωφύλλου του ζωγράφου Κ. Ήλιάκη. Τους ευχαριστώ θερμά.

Θερμές ευχαριστίες οφείλω επίσης στους αρχαιολόγους, Μ. Καραμανώλη-
Σιγανίδου, Αικ. Ρωμιοπούλου, Ι.Τουράτσογλου Κ. Vierneisel, U. Gehrig και
G. Schmidt.

Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Κ. Τσαντσάνογλου που μου έδωσε να διαβάσω
την ανέκδοτη μελέτη του για τα «Νέα αποσπάσματα από  το ανέκδοτο μέρος του
λεξικού του Φωτίου).

Στον προϊστάμενο του Γραφείου Δημοσιευμάτων της Αρχαιολογικης Εταιρείας κ. 'Α. Χριστοδούλου, στην κ. 'Ελευθερία Κονδυλάκη και Ιδιαίτερα στην κ. 'Ηλέκτρα Κουκουλιού, η οποία είχε την επιμέλεια της διόρθωσης των δοκιμίων και της εκτύπωσης του βιβλίου εκφράζω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες.

Στην εμφάνιση του βιβλίου συνέβαλε πολύ η ευσυνείδητη εργασία του εργοστασίου Γραφικών Τεχνών Κ. Μιχαλάς Α.Ε.

ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΙΟΥΡΗ 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ			Σελ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ			1 - 2
Ι. Ο ΚΡΑΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΔΕΡΒΕΝΙΟΥ			3-7
ΙΙ. ΣΧΗΜΑ			8 - 11
ΠΙ. ΤΕΧΝΙΚΗ			12 - 14
IV.	Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΗΡΑ
	1. Ό 'Ιερός Γάμος		15 - 19
	2.	Πενθευς	19 - 24
	3. Ή Μαινάδα μέ τό παιδί		24- 26
	4.	Οί Χιμαιροφόνες Μαινάδες	26 - 31
	5. 'Οργιαστικόξ χορός Μαινάδων		31 - 35
	6. Ό Σιληνός		35 - 36
	7.	Τά θηρία που σπαράζουν ζωα	36 - 40
	8. Ή ζωφόρος των ζώων		40 - 43
	9.	Τά προσωπεία	43 - 45
	10.	Τά άγαλμάτια	46 - 53
	11.	Τά κοσμήματα του κρατήρα	53 - 57
	12.	Τό τοπίο	57 - 60
V.	ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗΣ		61 - 65
ΥΙ.	Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ		66 - 73
νπ. Ο ΚΡΑΤΗΡΑΣ ΩΣ ΤΕΦΡΟΔΟΧΟ ΑΓΓΕΙΟ			74 -76

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο κρατήρας που δημοσιεύουμε βρέθηκε στις 16 του Γενάρη του 1962 μέσα
σ' ένα μεγάλο κιβωτιόσχημο τάφο, κοντά στο Δερβένι, 9,5 χλμ. βορειοδυτικά
από τη Θεσσαλονίκη.

Για την Ιστορία της εύρεσης του κρατήρα και των τάφων του Δερβενιού
γενικότερα παραθέτουμε αποσπάσματα από την πρώτη έκθεση του Χαρ. Μακαρόνα, επιτίμου

 Εφόρου Αρχαιοτήτων και διευθυντού των ανασκαφών. 

« ... την 15ην Ιανουαρίου 1962, κατά τας εργασίας διευρύνσεως της παλαιάς
οδού, μηχανικός εκσκαφεύς ενέπεσεν εις αρχαίον τάφον κιβωτιόσχημον, εσωτερικών διαστάσεων 2,30 χ 1,50 μ., κατεσκευασμένον δια μεγάλων ασβεστολιθικών πλίνθων, αδρώς ειργασμένων ... Εντός αυτού (εκλήθη τάφος Α) ευρέθη ορειχάλκινος κρατήρ ημικατεστραμμένος περιέχων τα λείψανα καύσεως νεκρού, χρυσούς στέφανος, διάφορα άλλα ορειχάλκινα, πήλινα, αλαβάστρινα και υέλινα αγγεία, στλεγγίδες, ξίφη, αιχμαί δοράτων εκ σιδήρου και διάφορα άλλα κτερίσματα. Άνω, επί των καλυπτηρίων λιθοπλίνθων είχε γίνει η καύσις του νεκρού. Εις το σχετικώς παχύ στρώμα της πυράς άνευρεθησαν υπολείμματα κτερισμάτων και το σημαντικώτερον ρόλος παπύρου απηνθρακωμένος, ο οποίοξ παρά τα κενά, φαίνεται ότι περιέχει σχόλια εις ορφικήν θεογονίαν, αγνώστου συγγραφέως... την επομένην 16ην Ιανουαρίου, ο αυτός μηχανικός εκσκαφεύς έφερεν εις φως δεύτερον τάφον (Β), ομοιόσχημον αλλά μεγαλύτερον (εσωτερικών διαστάσεων 3 χ 1,50 μ.) και πλουσιώτερον εις κτερίσματα, κείμενον δε εις ολίγων μέτρων απόστασιν από του τάφου Α. Εντός του μεγάλου κρατήρος (αυτού που δημοσιεύεται εδώ)... είχον τεθή, ως και εις τον κρατήρα του τάφου Α, τα λείψανα της καύσεως του νεκρού, μεταξύ των οποίων ευρέθη και χρυσούν τριώβολον Φιλίππου του Β'. Εκτός του κρατήρος, ο τάφος περιείχε πλήθοις άλλων κτερισμάτων αξιολογωτάτων, μεταξύ των οποίων 20 αργυρά αγγεία διαφόρων σχημάτων και πολλά άλλα εκ χαλκοϋ, εξ αλαβάστρου και πηλού. Επίσης ανευρέθησαν τα σιδηρά όπλα του νεκρού, τεμάχια του δερματίνου θώρακος αυτού, διακοσμημένου με επιχρύσους χαλκάς φωλίδας, αι χαλκαί περικνημίδες του, επίχρυσοι επίσης και άλλα διάφορα αντικείμενα που συνώδευον την ταφήν.

Η υπηρεσία, κατόπιν διαθέσεως εκτάκτου κονδυλίου υπό του Υπουργείου
Προεδρίας της Κυβερνήσεως, ενήργησε έκτοτε δοκιμαστικάς άνασκαφάς εις την ιδίαν περιοχήν, όπου απεκαλύφθησαν και ηρευνήθησαν άλλοι τέσσαρες τάφοι» (ΑΔ 18, 1963, Β2, 193 κέ.),

Στον πίν. 224β του ΑΔ 18, 1963, Β2 ο μεγάλος χάλκινος κρατήρας του τάφου Β εικονίζεται όπως βρέθηκε, χωρίς τις λαβές, τη βάση και τα αγαλμάτια (πίν. 102). Η πράσινη σκουριά του χαλκού σκέπαζε το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του αγγείου. Σ’  ορισμένα μέρη η φθορά του μετάλλου προχώρησε τόσο, ώστε να δημιουργηθούν οπές, όπως στη μορφή του Πενθέως (πίν. 103α). Στον πίν. 103α παρατηρούμε ότι λείπουν τα όπλα του Πενθέως, που βρέθηκαν ριγμένα κοντά στον κρατήρα. Σ’ ορισμένες μορφές, ένα μέρος της επιφάνειας είχε τόσο διαβρωθή, ώστε κρίθηκε αναγκαία η απομάκρυνσή του κατά τη διάρκεια του καθαρισμού του αγγείου. Έτσι αφαιρέθηκε π.χ. ο δεξιός μαστός της Μαινάδας με το παιδί (πίν. 103β).

«Ο  καθαρισμός, η συγκόλλησις και η στερέωσις του μεγάλου κρατήρος συνετελέσθη λίαν επιτυχώς υπό του τεχνίτου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών κ. Ανδρέα Μαυραγάνη, κατόπιν προκαταρκτικής επεξεργασίας η οποία είχεν εκτελεσθή υπό του τεχνίτου του Μουσείου Θεσσαλονίκης κ. Δημ. Μαθιού» γράφει στην παραπάνω έκθεση ο Χαρ. Μακαρόνας (ΑΔ 18, 1963, 196, σημ. 3).