ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ
βυζαντινός
οινικός πολιτισμός
ΑΘΗΝΑ 2008
Εισαγωγή
Η παρούσα μελέτη, Ο Βυζαντινός Οινικός
πολιτισμός, φέρει τον συμπληρωματικό τίτλο, Το παράδειγμα της Βιθυνίας, καθώς ερευνά κυρίως ως βιθυνιακή αμπελοκαλλιέργεια. Η έκδοση φιλοξενείται στην σειρά του ΙΒΕ, Το Βυζάντιο Σήμερα, στοχεύοντας στην επικαιροποίηση και στην ευρύτερη διάχυση των μέχρι σήμερα γνώσεων για τον βυζαντινό οινικό πολιτισμό, ο
οποίος συνεχίζει να παραμένει ελάχιστα γνωστός. Η πλούσια εικονογράφηση της έκδοσης, ενώ σε πρώτο επίπεδο λειτουργεί ως υποστηρικτή
των κειμένων, αποσκοπεί και στην περαιτέρω ανάδειξη του βυζαντινού αμπελοοινικού κόσμου.
Αν και υπάρχουν σημαντικές εργασίες για την αγροτική οικονομία του Βυζαντίου, στις οποίες μελετώνται επαρκώς η αμπελοκαλλιέργεια και παραγωγή, οι τιμές και το εμπόριο οίνου, απουσιάζει
ωστόσο μια συνολική εικόνα των αμπελουργικών πρακτικών, των τεχνικών
οινοποίησης,
των αντιλήψεων για την οινοποσία και τις ποιότητες των οίνων. Τα απολύτως χρήσιμα μεγέθη των μετρήσεων ως οικονομικής ιστορίας περιορίζονται δυστυχώς σε δείκτες παραγωγής και κατανάλωσης και όντας διάσπαρτα ως ψηφίδες του αμπελοοινικού μωσαϊκού δεν κατορθώνουν να δημιουργήσουν μια συνολική και σαφή εικόνα. Έτσι, ο ιστορικός που μελετά το κρασί στο Βυζάντιο, όταν συμμετέχει σε διεθνή Συμπόσια οίνου, βρίσκεται πάντα σε δυσχερή θέση, καθώς πρέπει να επιδεικνύει αυτά τα μεγέθη ως αποδείξεις ακόμη και αυτής της ύπαρξης του βυζαντινού οίνου. Αποτελούν, μάλιστα, τα απαραίτητα διαπιστευτήριά του για μια ισότιμη συμμετοχή. Όμως, ακόμη δυσχερέστερη καθίσταται η θέση του μελετητή μπροστά στην επικρατούσα εγχώρια και διεθνή άγνοια, όταν αποτολμά να προσπεράσει τα στερεότυπα των μέθυσων βυζαντινών αυτοκρατόρων και μοναχών και να προτείνει mv συμβολή του Βυζαντίου στον ευρωπαϊκό πολιτισμό του οίνου. Αν και κατά τα τελευταία χρόνια η εικόνα έχει σαφώς βελτιωθεί, πιστεύω εντούτοις ότι η έρευνα αυτή παραμένει το επείγον αιτούμενο. Θεωρώ δε ότι προς αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκε πρόσφατα το Συμπόσιο Μονεμβάσιος οίνος - Μονοβασ(ι)ά - Mαlvαsiα και η έκδοση των Πρακτικών του (2008).
των αντιλήψεων για την οινοποσία και τις ποιότητες των οίνων. Τα απολύτως χρήσιμα μεγέθη των μετρήσεων ως οικονομικής ιστορίας περιορίζονται δυστυχώς σε δείκτες παραγωγής και κατανάλωσης και όντας διάσπαρτα ως ψηφίδες του αμπελοοινικού μωσαϊκού δεν κατορθώνουν να δημιουργήσουν μια συνολική και σαφή εικόνα. Έτσι, ο ιστορικός που μελετά το κρασί στο Βυζάντιο, όταν συμμετέχει σε διεθνή Συμπόσια οίνου, βρίσκεται πάντα σε δυσχερή θέση, καθώς πρέπει να επιδεικνύει αυτά τα μεγέθη ως αποδείξεις ακόμη και αυτής της ύπαρξης του βυζαντινού οίνου. Αποτελούν, μάλιστα, τα απαραίτητα διαπιστευτήριά του για μια ισότιμη συμμετοχή. Όμως, ακόμη δυσχερέστερη καθίσταται η θέση του μελετητή μπροστά στην επικρατούσα εγχώρια και διεθνή άγνοια, όταν αποτολμά να προσπεράσει τα στερεότυπα των μέθυσων βυζαντινών αυτοκρατόρων και μοναχών και να προτείνει mv συμβολή του Βυζαντίου στον ευρωπαϊκό πολιτισμό του οίνου. Αν και κατά τα τελευταία χρόνια η εικόνα έχει σαφώς βελτιωθεί, πιστεύω εντούτοις ότι η έρευνα αυτή παραμένει το επείγον αιτούμενο. Θεωρώ δε ότι προς αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκε πρόσφατα το Συμπόσιο Μονεμβάσιος οίνος - Μονοβασ(ι)ά - Mαlvαsiα και η έκδοση των Πρακτικών του (2008).
Συμπληρωματικά στις εργασίες
νια τον Μονεμβάσιο οίνο η παρούσα μελέτη στοχεύει και αναδεικνύει κατά τρόπο παραδειγματικό
σημαντικές πτυχές του αμπελοοινικού κόσμου του Βυζαντίου, Με το παράδειγμα της Βιθυνίας μελετάται η βυζαντινή αμπελουργία και οινοπαραγωγή όχι από την σκοπιά της οικονομικής ιστορίας αλλά κυρίως ως αντικείμενο
της πολιτισμικής θεώρησης του αγροτικού κόσμου, των προτιμήσεων, της κατανάλωσης και διακίνησης του οίνου. Για την
διερεύνηση της παρασκευής των βιθυνιακών κρασιών χρησιμοποιείται ένας συνδυασμός
διεπιστημονικών εργαλείων και πορισμάτων από την συνεργασία ιστορικών, αμπελογράφων και οινολόγων. Εξετάζονται οι κλιματικές παράμετροι (η επίδραση του ψύχους, η ξηροθερμική καλλιέργεια) , οι ποικιλίες κλημάτων και σταφυλιών, οι πρακτικές αποσταφίδωσης και οινοποίησης, τα είδη των κρασιών. Η μελέτη διαρθρώνεται σε κεφάλαια στα οποία
κτίζεται σταδιακά και ερευνάται μέσα στην βυζαντινή διαχρονία μια υπόθεση εργασίας για 10 γλυκά βιθυνιακά κρασιά.
Προηγείται με ευδιάκριτη την χαλαρότητα του προφορικού λόγου και με επιγραμματική διατύπωση θέσεων μια εκλαϊκευτική θεώρηση της προσφοράς του Βυζαντίου στον πολιτισμό του οίνου.
Ακολουθεί μια αναλυτικότερη παρουσίαση του θέματος κλίμα και αμπελουργία, μάλιστα ψύχος και οίνος και έπεται το παράδειγμα της Βιθυνίας, όπου μελετάται ο τύπος του βιθυνιακού οίνου. Με αφορμή, μάλιστα, τις πρακτικές αποσταφίδωσης που αναφέρουν τα Γεωπονικά για την Βιθυνία μελετάται ως ενδεχόμενο το μόνιμο, διαρκές και «αμετάβλητο των αμπελουργικών πρακτικών» από τους αρχαίους χρόνους και προτείνεται η πολυκεντρική διάχυση των πρακτικών αυτών, Υποστηρίζεται ότι η παραγωγή των φημισμένων γλυκών κρασιών του Βυζαντίου (Νικαινός, Τριγλιανός, Μονεμβάσιος) υπαγορεύεται από την ζήτηση και την αυξημένη εμπορία τους, που οι προτιμήσεις, τα «γούστα» γλυκοποσίας της κεντρικής εξουσίας αρχικά επιβάλλουν, αλλά και που μια διαμορφούμενη νέα τάξη από τον 11ο αιώνα υιοθετεί και διαχέει. Μελετώνται, λοιπόν, τόσο οι εκάστοτε προτιμήσεις της εξουσίας όσο και οι πρόσφορες πρακτικές παρασκευής γλυκών οίνων, οι οποίες εμφανίζονται ή και εξαφανίζονται ανά περιόδους από το παραγωγικό ιστορικό προσκήνιο.
Προηγείται με ευδιάκριτη την χαλαρότητα του προφορικού λόγου και με επιγραμματική διατύπωση θέσεων μια εκλαϊκευτική θεώρηση της προσφοράς του Βυζαντίου στον πολιτισμό του οίνου.
Ακολουθεί μια αναλυτικότερη παρουσίαση του θέματος κλίμα και αμπελουργία, μάλιστα ψύχος και οίνος και έπεται το παράδειγμα της Βιθυνίας, όπου μελετάται ο τύπος του βιθυνιακού οίνου. Με αφορμή, μάλιστα, τις πρακτικές αποσταφίδωσης που αναφέρουν τα Γεωπονικά για την Βιθυνία μελετάται ως ενδεχόμενο το μόνιμο, διαρκές και «αμετάβλητο των αμπελουργικών πρακτικών» από τους αρχαίους χρόνους και προτείνεται η πολυκεντρική διάχυση των πρακτικών αυτών, Υποστηρίζεται ότι η παραγωγή των φημισμένων γλυκών κρασιών του Βυζαντίου (Νικαινός, Τριγλιανός, Μονεμβάσιος) υπαγορεύεται από την ζήτηση και την αυξημένη εμπορία τους, που οι προτιμήσεις, τα «γούστα» γλυκοποσίας της κεντρικής εξουσίας αρχικά επιβάλλουν, αλλά και που μια διαμορφούμενη νέα τάξη από τον 11ο αιώνα υιοθετεί και διαχέει. Μελετώνται, λοιπόν, τόσο οι εκάστοτε προτιμήσεις της εξουσίας όσο και οι πρόσφορες πρακτικές παρασκευής γλυκών οίνων, οι οποίες εμφανίζονται ή και εξαφανίζονται ανά περιόδους από το παραγωγικό ιστορικό προσκήνιο.
Στην προσπάθεια να καταδειχθεί η συνεισφορά του Βυζαντίου υπήρχε πάντα ο κίνδυνος να εκπέσει η έρευνα σε μια παλαιοϊστορική συσσώρευση γνώσεων, σε μία απλή απαρίθμηση των θεωρουμένων ως βυζαντινών συμβολών. Θέλω να πιστεύω ότι με την κριτική και ερμηνευτική παρουσίαση των τεκμηρίων, τα οποία, όπως και οι βυζαντινοί οίνοι, συνειδητά προσφέρονται εις πλησμονήν, αποφεύχθηκε ακριβώς αυτή η παρωχημένη αποδεικτική. Προτείνεται, λοιπόν, μια επιχειρηματολογία που εδράζεται στην φιλολογική, ιστορική και οινολογική συνεργασία και αναδεικνύει το Βυζάντιο ως μια εξαιρετικού ενδιαφέροντος αμπελοοινική περίοδο. Πρόκειται για µια εποχή µε νέα ονόματα κλημάτων, κρασιών, με νέες προτιμήσεις και οινεμπορικές συγκρούσεις, μια εποχή που μας προκαλεί να ελέγξομε σε ποιο βαθμό καινοτομεί, πού διατηρεί αμετάβλητες ή συμπληρώνει τις αμπελουργικές πρακτικές της αρχαιότητος και τέλος να διαπιστώσομε την μείζονα συμβολή της στον ευρωπαϊκό πολιτισμό του οίνου.
Για την ευόδωση της έκδοσης οφείλω να ευχαριστήσω κατ' αρχάς όλους τους καλόπιστους συναδέλφους που κατανοώντας την αναγκαιότητα της για την
επίτευξη των στόχων του Ινστιτούτου την υποστήριξαν. Ειδικές ευχαριστίες οφείλονται στην ακούραστη και λεπτολόγο συνάδελφο Βούλα Κόντη, την Ευαγγελία Μπαλτά και τον Σταμάτη Μπουσέ που ήλεγξαν το κείμενο. Πολύτιμες υπήρξαν οι παρατηρήσεις του Τίτου Παπαμαστοράκη. Ευχαριστώ, επίσης, για την βοήθειά τους την Χριστίνα Αγγελίδη, τον Γιάννη Παπαδάκη, την Αναστασία Δρανδάκη, τον Μιχάλη Κάππα για το φωτογραφικό υλικό
που μου διέθεσε από τα μνημεία της Βιθυνίας και την Ανδρομάχη Κατσελάκη για την φωτογραφία του αγίου Τρύφωνα από ναό των Αρχανών Ηρακλείου Κρήτης. Αν κάπου τελικά η oινοχοΐα παρουσιάζει προβλήματα, την αποκλειστική ευθύνη έχει μόνον ο κεραστής. Και επειδή για ένα δεσποτικό κρασί σαν αυτό της παρούσας μελέτης αρμόζει μόνο δεσποτική πρόποση, αναφωνώ κι εγώ μαζί με τους βουκάλιους του παλατίου, Βήβητε, δόμnvι ηνπεράτορες, Πίετε, κύριοι βασιλείς, ευχόμενος ζήσατε καλήν ζωήν.
Ηλίας Αναννωστάκης
lνστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών
π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α
Εισαγωγή
Ο βυζαντινός οινικός πολιτισμός
Ψύχος και
οίνος
Βυζαντινή αμπελουργία: το παράδειγμα της Βιθυνίας (4ος
– 9ος αιώνας)
Οίνος Νικαινός
παλαιός: το βασιλικόν ή δεσποτικόν οινάριν
Ο ήλιος και ο γλυκύς Βιθυνός
Από τους «κρασοπατέρες»
του Ψελλού στο κρασί της Τρίγλειας (11ος-14ος αιώνας)
Αντί Επιλόγου. Η
μαρτυρία ενός περιηγητή στην Βιθυνία του 16ου αιώνα
Επίμετρο. Αμπελοοινική αρχαιολογία
Συντομογραφίες
Βιβλιογραφία
Σημειώσεις
Προέλευση εικόνων
Ευρετήριο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου