άμπελος η διαχρονική

Αμπέλι και κρασί στον παραδοσιακό πολιτισμό της Πελοποννήσου

Μια εθνογραφική προσέγγιση

ΕΥΔΟΚΙΑ ΟΛΥΜΠΙΤΟΥ

Η τριλογία «αμπέλι, ελιά, σιτάρι» και «κρασί, λάδι, ψωμί», οι τυπικές, δηλαδή, καλλιέργειες της μεσογειακής χλωρίδας και τα αντίστοιχα βασικά στοιχεία της ελληνικής διατροφής, αποτελούν τις περισσότερο διαδεδομένες αγροτικές δραστηριότητες που συγκροτούν ένα πλούσιο συμβολικό πολιτιστικό σύστημα. Οι τοπικές εμπειρικές γνώσεις και παραδόσεις διαχέονται, ταξιδεύουν, διαδίδονται σε διαφορετικούς τόπους, όχι μόνον σε αυτούς που παράγουν τα προϊόντα αυτά, αλλά και σε όλους εκείνους που τα καταναλώνουν. Επιπλέον, κοινές ανάγκες και παρόμοιες συνθήκες διαμορφώνουν έναν μάλλον κοινό εθιμικό κώδικα στην κατανάλωσή τους, στις σχετικές θρησκευτικές πρακτικές και τη λαϊκή λατρεία των αγροτικών, κυρίως, αλλά και των αστικών περιοχών.

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στο κρασί, επιχειρούμε να προσεγγίσουμε τον πλούσιο χώρο της λαϊκής εμπειρικής γνώσης και κοσμοθεωρίας που αναζητά ορθολογικές αλλά και μεταφυσικές, μαγικοθρησκευτικές λύσεις προκειμένου να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του καθημερινού του βίου, αλλά και να ερμηνεύσει ό.τι διαταράσσει την ασφαλή μονοτονία της ζωής του. Ο χαρακτήρας του κειμένου είναι μάλλον περιγραφικός και ελλειπτικός, αφού αποτελεί μία, κατ' ανάγκην, σύντομη περιήγηση σε αυτό το πολύπλευρο τοπίο των εθιμικών κοινοτήτων και ιδιαιτεροτήτων, στο οποίο το κρασί διατηρεί πρωτεύοντα ή και κυρίαρχο ρόλο.

Στα πλαίσια ενός κόσμου που διαβίωνε και δρούσε με συλλογικές μορφές και τρόπους, το κρασί συμπλήρωνε και ενίσχυε κάθε μορφής δεσμούς, συνοδεύοντας τόσο τη χαρά όσο και τη λύπη' από την κοινή εργασία στο χωράφι έως το γάμο ή το πένθος, την κοινοτική γιορτή, την αρχή και το τέλος κάθε κύκλου της αγροτικής ζωής. Σχεδόν ταυτόσημο με κάθε ευχή και πρόποση, κυρίως για καλή υγεία, ήταν απαραίτητο στη χριστιανική τελετουργία, άξιο ως προσφορά και δώρο σε κάθε περίσταση. Συνοδεύει όλα τα γλέντια, επισφραγίζει συμφωνίες και συμφιλιώσεις¹, είναι απαραίτητο κέρασμα στην έναρξη και την ολοκλήρωση των αγροτικών εργασιών, στο λιοτρίβι όταν βγει το καινούριο λάδι² ή ακόμη σε όσους συμμετέχουν σε τελετές θεμελίωσης κτισμάτων³.

Το κρασί συμπλήρωνε την καθημερινή λιτή διατροφή αλλά και τα γιορταστικά γεύματα πλούσιων και φτωχών, αστών και αγροτών. Ακροβατώντας ανάμεσα στη λελογισμένη χρήση και την υπερβολική κατανάλωση, μπορούσε να είναι θρησκευτικά και κοινωνικά αποδεκτό ή κατακριτέο, καθοσιωμένο ή αμαρτωλό.

Προικοσύμφωνα, διαθήκες, δωρεές, αφιερώσεις, πράξεις αγοραπωλησίας και διάφορα χρονικά που μνημονεύουν καλές και κακές χρονιές, ασθένειες των αμπελιών και τις οικονομικές τους επιπτώσεις, αλλά και ιστορικά ανέκδοτα μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την αξία των αμπελώνων για τις κοινωνίες του παρελθόντος⁴. Εκτός από τα δικαιοπρακτικά έγγραφα, ποικίλες γραπτές και προφορικές μαρτυρίες διασώζουν μεγάλο πλούτο πληροφοριών που αναφέρονται στον υλικό και πολιτισμικό βίο των παραδοσιακών κοινωνικών σχηματισμών, καταδεικνύοντας τους τρόπους με τους οποίους ένα βασικό διατροφικό αγαθό του ελληνικού χώρου τροφοδοτεί παραδόσεις και θρύλους, συνοδεύει τελετουργίες και επενδύεται με πολλαπλούς συμβολισμούς.

Η αμπελοκαλλιέργεια στην Πελοπόννησο

Η γεωγραφία του αμπελιού στην περιοχή της Πελοποννήσου είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη, αν και ορίζεται από το γεωφυσικό περιβάλλον και το κλίμα. Ονόματα χωριών και μικροτοπωνύμια όπως Αμπέλι, Αμπελά, Αμπελάκι, Αμπελάκια, Αμπελιώνα, Αμπελώνας, Αμπελόκαμπος, Αμπελόκηποι, Άμπελος, Αμπελόφυτο, ή Παλιάμπελο, που απαντώνται στην Πελοπόννησο, είναι και αυτά ενδεικτικά της εξάπλωσής του⁵. Παρόλο που το αμπέλι αποδίδει σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα: «αμπέλι του χεριού σου και ελιά από τον παππού σου», συνήθιζαν να λένε στην Πελοπόννησο, για ορισμένες περιοχές «τα πολλά τ' αμπέλια και τα λίγα πρόβατα είναι φτώχεια ... »⁶. Ωστόσο, για τους ορεινούς πληθυσμούς, οι προφορικές μαρτυρίες σημειώνουν ότι η εποχή του τρύγου έδινε τη δυνατότητα να αναζητήσουν εποχική εργασία σε αμπελουργικές περιοχές⁷.

Ασπρούδια ή ασπροστάφυλα, φιλέρια, φαγουλάρκα, κολινιάτικα, περαχωρήτες, μπακούρω, αλπού ή ροδίτες, ροζακιά, φράουλες, σουλτανιά, μαυρούδια ή μαυράκια, καλόγριες, τσαντζάλα, βαριά, αετονύχι, κοκκινέλι, αυγουλάτο, αγούμαστος, ασπί, σιδερίτες, βοϊδομάτες, σκυλοπνίχτια ή σωλοπινίχτες, αυγουστελίδι η αυγουστιάτης, μοσχάτα, κιδονίτσα, κρασούδι, μοσχοστάφυλα είναι μερικές μόνον από τις ονομασίες των αμπελιών και τις αντίστοιχες ποικιλίες καρπών που διασώζει η τοπική παοάδοση⁸. Όλα τα παραπάνω είδη διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: σε εκείνα των οποίων ο καρπός προορίζεται για επιτραπέζια χρήση και σε εκείνες που προορίζονται για οινοποίηση. Ανάμεσα τους ορισμένες ποικιλίες που ταυτίζονται με τον τόπο παραγωγής τους όπως Π.χ. το κρασί Νεμέα ς ή η μαυροδάφνη Πατρών.

Είναι χαρακτηριστικό ένα γαμήλιο δημοτικό τραγούδι που εντοπίσαμε σε μαρτυρία από τον Πύργο της Μεσσηνίας, γνωστό ωστόσο σε διάφορες παραλλαγές και από αλλού.

«Άσπρο σταφύλι ροζακί και κόκκινο κεράσι 

τούτο το νέο αντρόγυνο να ζήση να γεράση. 

Θεέ μου μεγαλοδύναμε με το μονογενή σου

σ' αυτό το νέο αντρόγυνο να δώσης την ευχή σου. 

Αγριαμπελάκι εφύτεψα και μούγινε κεράσι

τούτο το νέο αντρόγυνο να ζήση να γεράση. 

Αγριαμπελάκι φύτεψα και μούγινε φιλέρι

να ζήση η νύφη κι ο γαμπρός κι όλοι οι συμπεθέροι»⁹.

Όπως προαναφέρθηκε, είναι αδύνατο να περιγραφούν αναλυτικά οι εμπειρικές παραδοσιακές μέθοδοι καλλιέργειας και οινοποίησης που απαντούν σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου. Για τον λόγο αυτό επιλέξαμε να περιοριστούμε σε ορισμένες από τις χρήσεις, τις συμβολικές λειτουργίες και τις αναπαραστάσεις της αμπέλου και του κρασιού που απαντούν στη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή.

Το κρασί στην καθημερινή διατροφή

Έχει ήδη επισημανθεί η συμπληρωματική μα και απαραίτητη κατανάλωση κρασιού στις παραδοσιακές αγροτικές κοινωνίες. Οι προφορικές μαρτυρίες που αξιοποιήθηκαν από διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου και αναφέρονται στα μεταπολεμικά χρόνια επιβεβαιώνουν την καθημερινή χρήση του, καθώς θεωρείται ότι η λελογισμένη κατανάλωση κρασιού κάνει καλό στην υγεία, είναι θερμαντικό μέσο, δυναμώνει το σώμα και το προφυλάσσει από κρυολογήματα. Σε περιόδους νηστειών η οινοποσία ρυθμιζόταν από τις εκκλησιαστικές πρακτικές και τα τοπικά έθιμα¹⁰, ενώ απαγορευόταν τις τρεις πρώτες ημέρες της σαρακοστή ς, κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα, και ιδιαίτερα τη Μεγάλη Παρασκευή¹¹. Αν κάποιοι, ωστόσο, τύχαινε να πιούν κρασί, δεν έπρεπε να τσουγκρίσουν τα ποτήρια «γιατί ο Χριστός χολιάζει»¹².

Σε μαρτυρίες που προέρχονται από αμπελουργικές κοινότητες φαίνεται ότι η παρουσία του κρασιού ήταν απαραίτητη στο καθημερινό τραπέζι και μοιραζόταν σε όλους. Το ίδιο συνέβαινε και στις οικογενειακές και φιλικές συναθροίσεις, στα γλέντια αλλά και στις σημαντικές στιγμές της κοινωνικής τους ζωής.¹³ Σε όλες τις περιοχές της Πελοποννήσου, προσφερόταν κρασί ως κέρασμα στις διάφορες γιορτές στα σπίτια και στα πανηγύρια των χωριών, σε γνωστούς και ξένους¹⁴. Στα κοινά γιορτινά τραπέζια τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, τον Δεκαπενταύγουστο, στα γλέντια της Αποκριάς και την καθαρή Δευτέρα, όλοι κατανάλωναν κρασί, μεγάλοι και μικροί¹⁵.

Τα παιδιά φαίνεται να πίνουν μια ελάχιστη ποσότητα, μόνο στις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, εκτός κι αν τους δινόταν για θεραπευτικούς λόγους. Στην Ηλεία πριν δώσουν οποιαδήποτε τροφή στα μωρά, τα πότιζαν κρασί για να μην μεθάνε¹⁶. Αν και το κρασί συνόδευε κάθε μεζέ στο σπίτι ή σε χώρους ψυχαγωγίας όπως τα καφενεία, τα καπηλιά και τα οινοπωλεία, αλλά και την απαραίτητη γιορτή για τη γέννηση αρσενικού παιδιού!¹⁷, φαίνεται ότι δεν ήταν αποκλειστικά ανδρικό ποτό. Και οι γυναίκες έπιναν καθημερινά μικρές ποσότητες κρασιού, ορισμένες φορές αραιωμένες με νερό. Αναφέρεται ότι στη Λακωνία οι γυναίκες έκαναν μεγάλη κατανάλωση κρασιού, ακόμη κι όταν ήταν νηστικές. Ένα τέτοιο περιστατικό αποτυπώνεται στο τραγούδι που ακολουθεί:

Τρεις καλές γειτόνισσες, έμορφες και αρχόντισσες 

ψαροκόκαλο βαστούνε, στην ταβέρνα παν να πισύνε. 

Ταβερνιάρη, ταβερνιάρη, φέρε μας 'να κατοστάρι' 

φέρε μας και μια μισή κι έλα κάθησε και συ,

φέρε μας και μια οκά κι έλα κάτσε εδώ κοντά¹⁸.

Ακόμη κι αν ορισμένοι νέρωναν το κρασί για να το κάνουν ελαφρύτερο, η προσθήκη νερού ήταν από όλους κατακριτέα¹⁹. Στο τέλος των καλάντων, το Σάββατο του Λαζάρου συμπλήρωναν στην Αργολίδα « ... Κι όσοι νερώνουν τα κρασιά, οι κρασοπουλητάδες, στην κόλαση ευρίσκονται μαζί με τους ληστάδες»²⁰. Κάποιες φορές, ωστόσο, μαρτυρείται ότι οικονομικοί, κυρίως, λόγοι οδηγούσαν σε αυτή τη λύση ανάγκης.

Μια χήρα πούλαγε κρασί και μας δανείζει στάρι.

Μεσ' στο κρασί ρίχνει νερό και στο στάρι βρώμη.

Γιατί, καλέ χήρα, νερώνεις το κρασί, στο στάρι ρίχνεις βρώμη;
Έχω κόρη για παντρειά θέλει να φτιάξει προίκα.

Να φτιάξει ζώνη του γαμπρού, ποδιά της πεθεράς της²¹.

Παρόλο που προτιμάται ανόθευτο και αγνό, επιβάλλεται η εγκράτεια απέναντι στην άμετρη κατανάλωσή του, έστω και εποχικά: «να το πίνεις το κρασί και να μη σε πίνει» συνήθιζαν να λένε ή «τους μήνες που δεν έχουν ρο, βάνε στο κρασί νερό»²². Η αλόγιστη χρήση και η μέθη κατακρίνονται, ενώ όσοι ξεπερνούν συχνά τα όρια χαρακτηρίζονται ως μεθύστακες, μπεκρήδες, κρασοκανάτες²³, άρα και τεμπέληδες όπως διασώζει το «ημερολόγιο του μπεκρή τεμπέλη» από τη Λακωνία:

Δευτέρα δε δουλεύω 

Την Τρίτη την κρατώ 

Τετράδη πα και πίνω 

Την Πέφτη ξεμεθώ 

Παρασκευή Σαββάτο 

Πηγαίνω στη δουλειά 

Και κάνω χαρτζηλίκι 

Να πιω με τα παιδιά²⁴.

Ένα αίνιγμα από την Αρκαδία αποτυπώνει αυτή την αντίληψη: «Άσχημος πατέρας, Έμορφος ο γιος και Τρελός ο εγγονός» Τι είναι; Το αμπέλι²⁵. Ίσως γι' αυτό να πίστευαν στη Μάνη ότι είναι καλό να χυθεί κρασί, αντίθετα με το νερό ή το λάδι²⁶.

 Σε κάποιες περιπτώσεις το κρασί χρησιμοποιούνταν στην παρασκευή φαγητών και γλυκισμάτων, ακόμη και στη συντήρηση των τροφών. Στην παραδοσιακή κουζίνα συνηθιζόταν το μαγείρεμα του χοιρινού κρέατος με κρασί, ακόμη και εκείνου που γινόταν καπνιστό και φυλαγόταν στα πιθάρια με λάδι²⁷. Σε αρκετές περιοχές έφτιαχναν και κουλούρια με κρασί που τα έλεγαν «μεθυσμένα», τα απέφευγαν όμως το Πάσχα²⁸.

Γάμος και θάνατος. Το κρασί στα διαβατήρια έθιμα

Το λάδι, το κρασί και το ψωμί έχουν ξεχωριστή θέση σε όλες τις τελετουργίες των διαβατηρίων εθίμων, καθώς θεωρούνται τα πλέον κατάλληλα για να βοηθήσουν και να εξομαλύνουν τη μετάβαση από μια προηγούμενη σε νέα κατάσταση, ενώ παράλληλα προστατεύουν τους πρωταγωνιστές και τους συμμετέχοντες σε αυτές τις θρησκευτικά και κοινωνικά σημασιοδοτημένες τελετουργικές πράξεις²⁹ Σύμβολα ζωής και τα τρία μεσογειακά προϊόντα, συνοδεύουν το ζευγάρι στη νέα του ζωή αλλά και τον νεκρό στο τελευταίο του ταξίδι. Εξάλλου, το κρασί είναι απαραίτητο σε όλα τα γεύματα και τις προσφορές που τελούνται στις κρίσιμες μεταβατικές στιγμές του γάμου και του θανάτου.

Σε ολόκληρη την Πελοπόννησο το κρασί συνοδεύει την εθιμική γαμήλια τελετουργία, τα καλέσματα, τις προσφορές της νύφης και του γαμπρού, τα δώρα των συγγενών, των καλεσμένων, την παραλαβή της νύφης, του γαμπρού και του κουμπάρου, το γαμήλιο γλέντι και τις προπόσεις του³⁰. Το δε κρασί της τελετής ήταν προσφορά της οικογένειας του γαμπρού προς την εκκλησία' στην Κυπαρισσία, αφού έπινε το νέο ζευγάρι ο κουμπάρος έσπαζε το ποτήρι, ενώ αλλού έδιναν να πιούν από το ίδιο ποτήρι τα ανύπαντρα κορίτσια³¹. Η κληματόβεργα ήταν το συνηθέστερο και δημοφιλέστερο υλικό για την κατασκευή των γαμήλιων στεφάνων³². Στα Τρίκαλα της Κορινθίας απαντάται η φράση «επέρασαν την κλημακίδα», με την έννοια ότι παντρεύτηκαν³³. Είναι γνωστή εξάλλου η ευχή «απού 'βαλε το λάδι να βάλει και το κλίμα»³⁴. Από το Άργος, τέλος, προέρχεται το δίστιχο: «Δεκαεννιά μερόνυχτα ψάχνω για να βρω κλήμα, για να μας στεφανώσει ο Θεός να βγούμε από το κρίμα»³⁵.

Η εθνογραφία του θανάτου καταγράφει τον καθαρτικό, εξαγνιστικό ρόλο του κρασιού στις ταφικές εθιμικές τελετουργίες της Πελοποννήσου, ανεξάρτητα αν υπήρχε τοπική καλλιέργεια αμπελιού³⁶. Η παρουσία του ξεκινά εδώ από τη θεία κοινωνία που λαμβάνεται από τον μελλοθάνατο. Πριν την ταφή το πρόσωπο, το σώμα και τα μαλλιά του νεκρού πλένονταν με κρασί³⁷, γιατί πίστευαν ότι ήταν μολυσμένα ή ακόμη ότι το κρασί διαλύει το σώμα και αυτό είναι καλό για την ψυχή³⁸. Στην Αχαΐα και την Αργολίδα τοποθετούσαν μια λαμπάδα και ένα ποτήρι με κρασί εκεί που πέθανε κάποιος για 3-4 ημέρες για να πιει η ψυχή του³⁹. Στα μανιάτικα μοιρολόγια το κρασί μνημονεύεται συχνά ως μια από εκείνες τις απολαύσεις που προσέφερε η επίγεια ζωή. Στη Μηλιά της Λακωνίας όσοι συλλυπούνταν την οικογένεια του νεκρού, έπρεπε να προσφέρουν το βράδυ πριν την κηδεία ένα μπουκάλι κρασί^4Ο. Στον Αχλαδόκαμπο, το ίδιο βράδυ συνήθιζαν να σκεπάζουν το πρόσωπο του νεκρού με ένα πανί βρεγμένο σε κρασί⁴¹.

Εικ. 5. Μεγάλο βαρέλι με πρόσθετη ενίσχυση ( Η Ελλάδα του Τάκη Τλούπα. Εκδόσεις Καπόν. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2005, 260)

Η τοποθεσία που σκαβόταν ο τάφος, ραντιζόταν προηγουμένως με κρασί. Στον Αχλαδόκαμπο τρεις συγγενείς συμμετείχαν στο άνοιγμα του τάφου: μόλις τελείωναν, έπλεναν τα χέρια τους με κρασί και το υπόλοιπο το έπιναν⁴², ενώ στην Αναβρυτή της Λακωνίας όσοι ακουμπούσαν τον νεκρό, έπλεναν επίσης τα χέρια τους με κρασί⁴³. Στα χωριά του Γυθείου, ένα μπουκάλι κρασί συνόδευε τον νεκρό στην τελευταία του κατοικία, αν ήταν «μπεκρής»⁴⁴, στο Άργος έβαζαν σε κάθε περίπτωση στην τσέπη του νεκρού άνδρα ένα νόμισμα, τσιγάρα και κρασί⁴⁵. Κατά την εκφορά του νεκρού, σε πολλές περιοχές προηγούνταν συγγενείς που κρατούσαν κόλλυβα και κρασί. Στη Μεσσηνία ο ιερέας έριχνε λίγο κρασί και χώμα στον νεκρό πριν τον τοποθετήσουν στον τάφο⁴⁶. Μετά την κηδεία, τα μνημόσυνα, την εκταφή και τα ψυχοσάββατα προσφερόταν κρασί στους παρευρισκόμενους και στην εκκλησία⁴⁷. Στη Μάνη, μετά το τέλος της τελετής, παιδιά περιφέρονταν στο χωριό και μοίραζαν βρασμένο σιτάρι και κρασί σε όποιον συναντούσαν για να ευχηθεί το «Θεός σχωρέσει»⁴⁸. Ό,τι κι αν περιελάμβανε το νεκρικό τραπέζι της «παρηγοριάς» ή οι προσφορές συγγενών και φίλων προς την οικογένεια του νεκρού, το κρασί ήταν απαραίτητο⁴⁹, Κατά την εκταφή -ή και το Δεκαπενταύγουστο στη Λακωνία- τα οστά πλένονταν με κρασί και αλείφονταν με λάδι^5Ο. Το δε πιάτο στο οποίο είχαν βάλει το κρασί, το έσπαγαν αμέσως μετά⁵¹.

Γιορτές του αμπελιού και του κρασιού

Όπως και οι άλλες αγροτικές εργασίες και η παραγωγή τους, έτσι και η αμπελουργία αναζητά την προστασία της στο θείο. Ο Άγιος Τρύφωνας ήταν, σε όλη την Ελλάδα, ο προστάτης των αμπελουργών, των αμπελιών και των καρπών τους. Τιμάται την εποχή του κλαδέματος των φυτών, γι' αυτό στις εικόνες του παριστάνεται με κλαδευτήρι στο χέρι. Με τον ίδιο τρόπο απεικονιζόταν και ο Άγιος Βλάσης (11 Φεβρουαρίου), ως αμπελουργός⁵². Όπως και σε άλλες αμπελουργικές περιοχές, την 1η Φεβρουαρίου, ημέρα της γιορτή ς του Αγίου Τρύφωνα, οι καλλιεργητές έκαναν λειτουργία και αρτοκλασία με κόλλυβα, απείχαν από τις αγροτικές εργασίες, ενώ διάφορες αφηγήσεις επιβεβαιώνουν ότι οι παραβάτες τιμωρούνταν με κακή σοδειά ή ακόμη και με κάποιο ατύχημα. Την ημέρα εκείνη συνήθιζαν να αγιάζουν τις κατοικίες και τα αμπέλια⁵³. Αγιασμός των αμπελιών αλλά και των αποθεμάτων κρασιού γινόταν, εξάλλου, και στη γιορτή των Θεοφανείων για να προστατευθούν τα φυτά από το χαλάζι⁵⁴. Ένα μπουκαλάκι με αγιασμό είναι, επίσης, απαραίτητο για το αμπέλι που μόλις έχει φυτευτεί, στην περιοχή της Μεγαλόπολης⁵⁵. Στη Γορτυνία και την Τροιζηνία, συνήθιζαν να κάνουν λειτουργία του Αγίου Ιωάννη στις 8 Μαϊου (τον οποίο σε πολλά μέρη αποκαλούν «βροχά» ή «χαλαζά») για την προστασία των αμπελιών από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες ή τον περονόσπορο⁵⁶. Προετοιμαζόμενοι για τη συγκομιδή των καρπών, οι αμπελουργοί πήγαιναν, στις 6 Αυγούστου, τα πρώτα σταφύλια στην εκκλησία για να τα λειτουργήσει ο ιερέας και να ευχηθεί την επιτυχή έκβαση .του τρύγου⁵⁷. Η 3η Μαίου, γιορτή της Αγίας Μαύρας, θεωρούνταν αποφράδα ημέρα, και δεν έπρεπε να δουλέψουν στα αμπέλια⁵⁸. Μια από τις συνηθισμένες παλιότερα πρακτικές στις αμπελουργικές κοινότητες της Πελοποννήσου ήταν, επίσης, οι λιτανείες με περιφορά των εικονισμάτων αγίων, όταν διάφορες ασθένειες έπλητταν τους αμπελώνες⁵⁹.

Προλήψεις και δεισιδαιμονίες

Οι μαρτυρίες συγκλίνουν σε διαδεδομένες δεισιδαιμονίες και συλλογικές πρακτικές, ενδεικτικές των παραδοσιακών νοοτροπιών. Αν έχει ενδιαφέρον η συλλογή και καταγραφή αυτού του υλικού, είναι γιατί αναδεικνύει, νομίζω, τους τρόπους που κατανοούσαν και ερμήνευαν τον κόσμο οι κοινωνίες του παρελθόντος, τη σχέση τους με τη φύση, την κοινωνική και οικονομική τους οργάνωση αλλά και τη σημασία που είχε το κρασί για τη συντήρηση των πληθυσμών. Έτσι, το πολυφορτωμένο αμπέλι προσβάλλεται από το κακό μάτι^6Ο,
ενώ το φίδι που ζει εκεί δεν κάνει να το πειράξεις, όπως πίστευαν στο Παλαιοχώρι της Κυνουρίας, γιατί αυτό του δίνει τα λεφτά που έχει⁶¹. Την πρώτη μέρα του Δωδεκαήμερου χαράσσουν με κάρβουνο σταυρούς στις πόρτες και τα παράθυρα του σπιτιού αλλά και στα βαρέλια με το κρασί για να μην μπουν μέσα οι καλικάτζαροι και βλάψουν το κρασί⁶². Στην Παλαιά Επίδαυρο μάντευαν από τις ιδιοτροπίες του καιρού αν η σοδειά των αμπελιών θα ήταν καλή η μορφή του φεγγαριού και τα χρώματα στο «ζωνάρι της καλόγριας», όπως έλεγαν το ουράνιο τόξο προοιώνιζαν αν τα σταφύλια θα ήταν μπόλικα⁶³.

Εξάλλου, στο χωριό Πασάς της Αργολίδας έχυναν λίγο κρασί από το ποτήρι τους στη φωτιά, ως επιβεβαίωση του όρκου⁶⁴. Το κρασί ήταν, ακόμη, πολύτιμο και για την πρόβλεψη του μέλλοντος και χρησιμοποιούνταν ευρύτατα στις λαϊκές πρακτικές της μαντικής αλλά και της μαγείας. Ρίχνοντας μέσα στο ποτήρι κάποιου διάφορα υλικά μπορούσε κανείς να μαντέψει τις επιθυμίες του στη Γορτυνία⁶⁵.

Την παραμονή της πρωτοχρονιάς, οι παλιότεροι συνήθιζαν να βάζουν στη βασιλόπιτα, που ήταν ένα είδος ψωμιού, εκτός από το απαραίτητο νόμισμα και άλλα σημάδια για να μάθουν την τύχη που προαναγγέλλεται στην οικογένεια, αλλά και τον τυχερό του σπιτιού για τον ερχόμενο χρόνο. Στη Λακωνία έβαζαν στάρι και κλήμα ή και φλουρί.⁶⁶ Για το ποδαρικό ήταν απαραίτητο ένα παγούρι κρασί στους οικισμούς της Μάνης⁶⁷. Στη λαϊκή συνείδηση ο αριθμός 40 θεωρούνταν μαγικός. Η γιορτή των Αγίων Σαράντα, στις 9 Μαρτίου (που στο παλιό ημερολόγιο, 22/3, συνέπιπτε με την εαρινή ισημερία) συνοδευόταν από μαγικοθρησκευτικές πράξεις, διαβατήριες τελετουργίες που απέβλεπαν στη γονιμότητα της φύσης και την πρόβλεψη του μέλλοντος. Έτσι, στις Κολλίνες της Αρκαδίας, στην ανοιξιάτικη αυτή γιορτή, έφτιαχναν 40 λαλαγγίδες. Έβαζαν μέσα ένα αμπελόφυλλο, ένα σπυρί σιτάρι, μια ελιά και ένα φλουρί. Όποιος έπαιρνε τον λουκουμά με το αμπελόφυλλο θα γινόταν αμπελουργός, το σιτάρι θα γινόταν γεωργός, ενώ εκείνος που θα κέρδιζε το φλουρί θα γινόταν πλούσιος⁶⁸.

Η πίστη στα όνειρα και την προγνωστική τους δύναμη κατέληγε σε σταθερούς συμβολισμούς και τρόπους ερμηνείας. Αν δεις στον ύπνο σου κρασί δεν είναι καλό, πίστευαν στην Αρεόπολη και στο Οίτυλο, κάτι άσχημο πρόκειται να συμβεί⁶⁹, ενώ αν δεις αμπέλι με ή χωρίς σταφύλια είναι καλός οιωνός⁷⁰. Από την άλλη, διάφοροι μύθοι, παροιμίες, αινίγματα και παραμύθια συγκροτούν ένα πλούσιο υλικό των αναπαραστάσεων του αμπελιού, του σταφυλιού και του κρασιού στον παραδοσιακό πολιτισμό της Πελοποννήσου⁷¹.

Λαϊκές θεραπευτικές πρακτικές

Παρότι η κατάχρησή του δεν ευνοεί τον οργανισμό, οι παραδοσιακές κοινωνίες θεωρούσαν ότι η κατανάλωση κρασιού έχει ευεργετική επίδραση στην αντιμετώπιση πολλών ασθενειών. Μέσα από ποικίλες πηγές μαρτυρίες διαπιστώνουμε ότι οι παραδοσιακές θεραπευτικές πρακτικές επιστρατεύουν εμπειρικές γνώσεις, γιατροσόφια, μαγικές αντιλήψεις προκειμένου να επιτευχθεί η ίαση των ασθενών, ανθρώπων και ζώων⁷². Ειδικά για την αντιμετώπιση του κρυολογήματος το κρασί θεωρούνταν ιδιαίτερα αποτελεσματικό, ακόμη και για εντριβές, όπως και το τσίπουρο που αντικαθιστούσε το οινόπνευμα⁷³.

«ο ύπνος τρέφει το παιδί και ο ήλιος το μοσχάρι

και το κρασί το γέροντα τον κάνει παλικάρι» ⁷⁴.

Το κρασί ήταν το καλύτερο δυναμωτικό. Στον Άγιο Νικόλαο της Λακωνίας, αμέσως μετά τη γέννηση, η μαμή θα πήγαινε στη λεχώνα ένα μπουκάλι κρασί και ένα καρβέλι ψωμί. Σταύρωνε το παιδί με το ψωμί και έλεγε: «πάντα χαρά κι ευτυχία και το ψωμάκι ποτές να μη σου λείπει». Στη συνέχεια έβαζε το μπουκάλι με το κρασί στη γωνιά του κρεβατιού που ήταν η λεχώνα και το νεογέννητο. Τις κινήσεις της αυτές συνόδευε με τα εξής λόγια: «τη δύναμη του να 'χεις, να γίνεις νοικοκύρης μ' όλα τα καλά και τ' αγαθά του κόσμου»⁷⁵. Μαρτυρίες από την Αχαΐα, Αργολίδα και τη Λακωνία διασώζουν ότι το κρασί ήταν ο καλύτερος τρόπος για να ανακτήσει η λεχώνα τις δυνάμεις της και να έχει γάλα, ώστε να μπορέσει να θηλάσει το νεογέννητο⁷⁶.

Σε χωριά της Αργολίδας έριχναν λίγο λάδι και λίγο κρασί στα μαλλιά των μωρών για να δυναμώσουν⁷⁷. Στο Σούλι Πατρών έπλεναν το μωρό, τρεις μέρες μετά τη γέννα, με κρασί και αλατόνερο για να κάνει σφικτό σώμα⁷⁸. Αλλά και για την αναιμία το κρασί ήταν κατάλληλο φάρμακο⁷⁹. Αναφέρεται επίσης ότι στην Αρεόπολη και στον Γερολιμένα, οι γυναίκες προκειμένου να μείνουν έγκυες νήστευαν από 40 ημέρες και κατόπιν έτρωγαν 3 ρόγες σταφύλια από κάποια συγκεκριμένη κληματαριά^8Ο. Στο Δαφνί της Λακωνίας, όταν γεννιόταν ένα παιδί το έστρεφαν προς την Ανατολή και του έριχναν στο στόμα μερικές σταγόνες κόκκινο κρασί για να είναι γερό, δυνατό και ροδοκόκκινο⁸¹. Για την αντιμετώπιση της υδρωπικίας υπήρχε ένα γορτυνιακό γιατροσόφι που συνιστούσε να πίνει κανείς κρασί με φλούδες από φλαμουριά⁸². Τέλος, η μασημένη σταφίδα ήταν κατάλληλο επίπλασμα για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων⁸³.

Το κρασί θεωρούνταν εξαιρετικό χωνευτικό. Σε μια μυθοπλαστική παροιμία από τη Γορτυνία αποδίδεται ένας διάλογος μεταξύ του χταποδιού και της μάνας του: (παραλείπω)

«-Μάνα με τρώνε.

-Τώρα γιέ μου θα τους φας κι εσύ.
-Μάνα ήπιαν κρασί και μ' έσκασαν. –

-Τώρα σ' έχασα παιδάκι μου»⁸⁴.

Για την αντιμετώπιση της λύσσας υπήρχαν ειδικοί θεραπευτές που ονομάζονταν «λυσσαραίοι» και προέρχονταν από ορισμένα χωριά των Καλαβρύτων. Περιόδευαν σε όλη σχεδόν την Πελοπόννησο, Ως φάρμακο χρησιμοποιούσαν κάποια φυτική σκόνη, στην οποία έριχναν από βραδύς 200 δράμια κρασιού. Την επομένη έπιναν το κρασί σε τρεις δόσεις για δύο ημέρες⁸⁵.

Καθώς οι συνθήκες ζωής έχουν αλλάξει, αυτός ο ανεξάντλητος πολιτιστικός πλούτος, που ενδεικτικά παρουσιάστηκε εδώ, έχει σήμερα υποχωρήσει και, ως ένα βαθμό, έχει ξεχαστεί. Παρόλα αυτά το κρασί εξακολουθεί να είναι βασικός πρωταγωνιστής στο καθημερινό τραπέζι, να ευφραίνει ή να παρηγορεί τις εξαιρετικές στιγμές της ζωής όλων, όσων το παράγουν και εκείνων που το αγοράζουν και το καταναλώνουν. Ωστόσο, όπως λένε οι παλιοί: «Εμείς τώρα που θα φύγουμε θα αφήσουμε ένα κόσμο περίεργο, ένα κόσμο που βουίζουν οι μηχανές και σου παίρνουν τα μυαλά, ένα κόσμο που λέει ότι είναι πολιτισμένος και ευτυχισμένος, αλλά που ζει ψεύτικη ζωή, ζωή που τα γέλια, τα γλέντια και οι χοροί γίνονται χωρίς όρεξη, ψεύτικα, σ' ένα κόσμο που όλα άλλαξαν από το κρασάκι μέχρι το ψωµί»⁸⁶.

SUMMARY

EVDOKIA OLYMPITOU

Vineyard and wine in the traditional culture of Peloponese.

An ethnographical approach

The present text attempts to approach the rich area of the popular, empirical knowledge and philosophy that uses wine in order to cope with the needs of everyday life and to interpret everything that disturbs the safe monotony of this life.
The character of the text is rather descriptive and deficient, as it is, necessarily, a short exploitation in this versatile area of customary communities and particularities where wine plays a major or even dominant role.

After a short description of the spread of viniculture in the Peloponnese and the names that are given to the local varieties of vineyards and grapes, our interest is focused on the importance of wine in everyday nutrition and maintenance of the population. The nutrition habits are closely related to popular opinions about the nourishing role of wine in health and the treatment of various illnesses.

Wine accompanies the spiritual ceremonies and plays an important symbolic role in "rites de passage", the rituals related to birth, marriage and death. Similar to all other agricultural labours and their output, viniculture seeks its protection to God, while the superstitions related to the production and consumption of wine reveal the ways that the societies of the past understood and interpreted the world, their relation with nature, their social and economic structure and the importance of  wine for their preservation.

ΠΗΓΗ :      Οίνον ιστορώ ΙΧ

                ΠΟΛΥΣΤΑΦΥΛΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

                Επιμέλεια : Γ. Α. ΠΙΚΟΥΛΑΣ

                ΕΝΟΑΠ, ΝΕΜΕΑ

                ΑΘΗΝΑ 2009