άμπελος η διαχρονική

Σαράντα αιώνες κρασί

Aμπελοκαλλιέργεια και οινοποιία στην προϊστορική Μακεδονία και Θράκη

Των Σουλτάνα Bαλαμώτη και Mαρίας Mαγκαφά

Aρχαιοβοτανολόγων

TA ΠPOΪONTA της αμπέλου ήταν από τα αρχαιότητα στοιχεία του διαιτολογίου των κατοίκων της Μεσογείου. H άγρια άμπελος είναι φυτό που απαντάται στο ελληνικό τοπίο και οι πρώτοι γεωργοί και κτηνοτρόφοι μάζευαν τους καρπούς της για να συμπληρώσουν τη δίαιτά τους. Με την πάροδο του χρόνου, παρακολουθώντας το φυτό και ανακαλύπτοντας τις πολύτιμες ιδιότητες του καρπού, το εξημέρωσαν, άρχισαν δηλαδή να το καλλιεργούν και να παράγουν κρασί. Έτσι, το κρασί, μαζί με το σιτάρι και το λάδι, αποτέλεσε βασικό στοιχείο της διατροφής τους. H σημασία των προϊόντων αυτών για την Ελλάδα και τον ευρύτερο μεσογειακό χώρο, έχει τονιστεί απ πολλούς ερευνητές, οι οποίοι και τα αποκάλεσαν «μεσογειακή τριάδα».

Για τη μελέτη της προϊστορίας είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πότε άρχισε η καλλιέργεια της αμπέλου, επειδή, σε αντίθεση με την καλλιέργεια των δημητριακών και των οσπρίων, ο αμπελώνας απαιτεί επιπλέον εργασία και δεν αποδίδει αμέσως, αλλά μετά απ χρόνια. Επιπλέον, για την παραγωγή του κρασιού χρειάζονται ειδικές εγκαταστάσεις. Για τους λόγους αυτούς η εντατική καλλιέργεια της αμπέλου συνδέεται από την έρευνα με την πρώτη εμφάνιση σύνθετων, ιεραρχημένων κοινωνιών στον ελληνικό χώρο. H άποψη που έχει επικρατήσει είναι ότι η άμπελος καλλιεργείται για πρώτη φορά στον βορειοελληνικό χώρο την τέταρτη χιλιετία π. X., την εποχή δηλαδή που εμφανίζονται οι κοινωνίες της Εποχής του Χαλκού.

Οι περισσότερες γνώσεις μας, ωστόσο μέχρι σήμερα, προέρχονται από έμμεσες μαρτυρίες, δηλαδή εγκαταστάσεις και σκεύη που σχετίζονταν με την παραγωγή, αποθήκευση και διακίνηση του κρασιού, και κυρίως –για τις ιστορικές περιόδους– τις γραπτές πηγές. Λείπει, όμως, το κρασί. H σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα δεν είναι βέβαια ακόμα σε θέση να επαναφέρει το χαμένο κρασί,

αντλεί όμως πολύτιμες πληροφορίες για το σταφύλι και τους τρόπους που χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους των οικισμών του παρελθόντος, από τα κατάλοιπα της αμπέλου: τα γίγαρτα, δηλαδή τους σπόρους του σταφυλιού, τα στέμφυλα (κν. τσίπουρα), τις σταφίδες. Τα βρίσκουμε στα αρχαιολογικά στρώματα των οικισμών, επειδή απανθρακώθηκαν από διάφορες αιτίες και για το λόγο αυτό σώζονται μέχρι τις μέρες μας.

Στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης τα πρώτα τέτοια κατάλοιπα της αμπέλου ανάγονται στη Νεότερη Νεολιθική Εποχή (5η - 4η χιλιετία π. X.), και βρέθηκαν στη Μάκρη, το Nτικιλί Tας, τους Σιταγρούς, τη Δήμητρα, τη Θέρμη B΄, τα Γιαννιτσά B΄, το Mάνδαλο και το Aγίασμα Mακρυγιάλου. Αργότερα (Εποχή του Χαλκού 3η-2η χιλιετία π. X., Εποχή του Σιδήρου μετά το 1000 π. X.), ανάλογα ευρήματα υπάρχουν και από τη Σκάλα Σωτήρος, την Τούμπα της Θεσσαλονίκης, την Aσσηρο και τον Kαστανά. Δε γνωρίζουμε, όμως, αν τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα προέρχονται από άγρια ή καλλιεργούμενα φυτά, ένα ερώτημα που όπως αναφέραμε, είναι ιδιαίτερο κρίσιμο.

            Πέρα από το πρόβλημα του εντοπισμού της αρχής της αμπελοκαλλιέργειας, ιδιαίτερα σημαντικός για την αξιολόγηση της συμμετοχής της αμπέλου στις οικονομίες των προϊστορικών κοινοτήτων είναι και ο τρόπος εκμετάλλευσής της.  Έχει διαφορετική, προφανώς σημασία η καλλιέργεια της αμπέλου ή η συλλογή των καρπών της με στόχο αποκλειστικά τη βρώση και διαφορετική όταν ο στόχος είναι η οινοποίηση. Σε όλους τους παραπάνω οικισμούς βρέθηκαν σπόροι σταφυλιών που δεν αρκούν από μόνοι τους για να προσδιορίσουμε τη συγκεκριμένη χρήση του καρπού. Μοναδική προς το παρόν εξαίρεση αποτελεί ο οικισμός της Τούμπας Θεσσαλονίκης -που, εκτός από απανθρακωμένους σπόρους, βρέθηκαν και αρκετές ποσότητες στεμφύλων. H μελέτη τους πιστοποιεί για πρώτη φορά με βεβαιότητα την παραγωγή κρασιού στον βορειοελληνικό χώρο ήδη απ τη δεύτερη χιλιετία π. X.

Έρευνα

Το ζήτημα του προσδιορισμού των διαφόρων χρήσεων της αμπέλου από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπά της, καθώς και η ανεύρεση τρόπων διάκρισης των σπόρων της άγριας από την καλλιεργημένη άμπελο, έχουν κατά καιρούς απασχολήσει τους ερευνητές, Έλληνες και ξένους.

  Ειδικότερα για την περιοχή της Μακεδονίας αποτελούν αντικείμενο του ερευνητικού προγράμματος «Aμπελοκαλλιέργεια και οινοποιία στην προϊστορική Μακεδονία» που πραγματοποιείται στον Τομέα Αρχαιολογίας του A.Π.Θ. με επιστημονικό υπεύθυνο τον επίκουρο καθηγητή K. Kωτσάκη, επιστημονικό συνεργάτη τη M. Μαγκαφά και με χρηματοδότηση του Ιδρύματος «Φανή Mπουτάρη». Aνάμεσα στους στόχους του προγράμματος συγκαταλέγεται ο εντοπισμός σύγχρονης άγριας αμπέλου (είδους για το οποίο διαθέτουμε λίγες πληροφορίες), η συλλογή των καρπών της, και η πειραματική και εργαστηριακή τους ανάλυση. Τα αποτελέσματα αυτά θα μας δείξουν ίσως, αν από τα απανθρακωμένα κατάλοιπα μπορούμε να ξεχωρίσουμε την άγρια από την καλλιεργημένη άμπελο. Τα συμπεράσματα αυτά θα μπορούσαν να μεταφερθούν στα αρχαιολογικά ευρήματα, έτσι ώστε να προσδιοριστεί εάν ο προϊστορικός άνθρωπος εκμεταλλευόταν και την άγρια άμπελο (και για ποιο σκοπό), καθώς και πότε άρχισε να την καλλιεργεί συστηματικά, ερωτήματα που έχουν μεγάλη σημασία για την εποχή εκείνη. Για την επιστημονική αρχαιολογική έρευνα τα αφανή και με πρώτη ματιά ασήμαντα απανθρακωμένα κατάλοιπα των σπόρων της αμπέλου δίνουν πολύτιμες πληροφορίες που καμία άλλη μαρτυρία δεν μπορεί να υποκαταστήσει. H αυξανόμενη αρχαιολογική δραστηριότητα στη Μακεδονία και τη Θράκη και το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων για τη συλλογή και μελέτη των φυτικών καταλοίπων φωτίζουν σταδιακά μια σημαντική όψη της ανθρώπινης δραστηριότητας στο γεωγραφικό αυτό χώρο.

ΠΗΓΗ : Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 17 Οκτωβρίου 1993,

ΣΑΡΑΝΤΑ ΑΙΩΝΕΣ ΚΡΑΣΙ.