άμπελος η διαχρονική

Τούτο εστί το αίμα μου

Γ. N. ΦIΛIΑΣ (*)
Αναπληρωτής Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής
του Πανεπιστημίου Αθηνών

TO KPΑΣI αποτελεί ένα από τα βασικότερα στοιχεία της καθημερινής διατροφής, όπως σχετικώς πιστοποιεί και η Παλαιά Διαθήκη¹, στην οποία άλλωστε εξυμνείται ως εκείνο που «ευφραίνει την καρδιά του ανθρώπου»², ως τεκμήριο αφθονίας³ και ως ένα πολύτιμο αγαθό που κάνει τη ζωή ευχάριστη⁴. Kαι, βέβαια, δεν αποτελούσε μόνο πηγή ευφροσύνης για τους Εβραίους, αλλά και για όλους τους αρχαίους λαούς (Αιγυπτίους, Ασσυρίους, Kινέζους, Iνδούς). Oι αρχαίοι Eλληνες είχαν εντάξει την προέλευσή του στη μυθολογία, αποδίδοντάς την στον θεό Διόνυσο, ο δε Oμηρος εξυμνεί το κρασί σε αρκετά σημεία της Iλιάδας και της Oδύσσειας.

H Παλαιά Διαθήκη, όμως, παρέχει παντελώς διαφορετικές πληροφορίες από τον αρχαιοελληνισμό στο θέμα της προελεύσεως του κρασιού. Σύμφωνα με τη σχετική διήγηση της Γενέσεως, ο Νώε υπήρξε ο πρώτος καλλιεργητής αμπελώνα (μετά τον κατακλυσμό), αλλά και ο πρώτος ο οποίος συνειδητοποίησε τα αποτελέσματα της καταναλώσεως κρασιού, αφού «ήπιε από το κρασί και μέθυσε και ξεγυμνώθηκε μέσα στο σπίτι του»⁵. Γι' αυτό στην Παλαιά Διαθήκη, εκτός από τις ευεργετικές διαστάσεις που προαναφέρθηκαν, το κρασί αποδοκιμάζεται⁶ και θεωρείται πηγή πολλών κακών⁷.

Οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης καταφέρονται εναντίον εκείνων των ηγετών, οι οποίοι αρέσκονται να πίνουν πολύ, διότι αυτό συνεπάγεται την πλημμέλεια στις υποχρεώσεις τους έναντι του λαού⁸. Oι συγγραφείς, μάλιστα, των σοφιολογικών βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης επισημαίνουν ότι ο μέθυσος είναι καταδικασμένος στη φτώχεια⁹, στη βία¹⁰, στην ασωτεία¹¹ και στην κακολογία¹². H αλήθεια, βεβαίως, εστιάζεται στην κατανάλωση του κρασιού «με μέτρο»13, την οποία συνιστά και ο απόστολος Παύλος μαζί με την εγκράτεια και την αποφυγή της μέθης¹⁴.
Οι Εβραίοι χρησιμοποιούσαν το κρασί στη λατρεία τους ως ένα προϊόν της γης ευλογημένο από τον Θεό. Γνωρίζουμε ότι στο αρχαίο θυσιαστήριο της Σηλώ γίνονταν προσφορές κρασιού¹⁵, το οποίο επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί για τις προβλεπόμενες σπονδές κατά τις θυσίες¹⁶. Αλλά και κατά την εορτή του Πάσχα και τις υπόλοιπες εορτές των Εβραίων, το κρασί αποτελεί τμήμα των πρωτογεννημάτων (των λεγόμενων «απαρχών»), τα οποία προσφέρονταν στους ιερείς¹⁷. Το κρασί αποτελούσε, επίσης, ένα από τα υλικά στοιχεία των «τελετουργικών δείπνων» των Εβραίων, κυρίως δε του «πασχαλινού δείπνου»¹⁸, αλλά και του «δείπνου των φίλων», κατά τα οποία πραγματοποιούνταν διάφορες «ευλογίες» (μικρές προσευχές), πριν από την πόση του κρασιού που βρισκόταν μέσα στα λεγόμενα «ποτήρια της ευλογίας»¹⁹. Ένα παρόμοιο δείπνο ήταν και το τελευταίο του Χριστού με τους μαθητές του λίγο πριν από τη σύλληψή του, ο γνωστός ως «Μυστικός Δείπνος», κατά τον οποίο ο Κύριος «ευλογεί» το ποτήριο του κρασιού, δηλαδή αναπέμπει μικρή προσευχή ευχαριστίας προς τον Θεό²⁰.

Σώμα και αίμα Κυρίου

H πράξη αυτή του Χριστού κατά τον Μυστικό Δείπνο υπήρξε η αρχή του Μυστηρίου της Θείας Λειτουργίας. O οίνος (το κρασί) αποτελεί πλέον μαζί με τον άρτο (το ψωμί) τα δύο βασικά συστατικά στοιχεία της Λειτουργίας, τα οποία «καθαγιάζονται» με την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος και προσφέρονται στους πιστούς ως το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου (σύμφωνα με τα λόγια του κατά τον Μυστικό Δείπνο: «Πίετε εξ αυτού πάντες, τούτο εστί το αίμα μου...»). Γι' αυτό, ο χρησιμοποιούμενος για τη Θεία Λειτουργία οίνος είναι ο ερυθρός, εκείνος δηλαδή που συμβολίζει το Αίμα του Kυρίου²¹.
H Μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου είναι η μεγαλύτερη ευεργεσία που κληροδότησε ο Χριστός στην Εκκλησία του. Το κρασί γίνεται πλέον, όπως γράφει ο Αγ. I. Χρυσόστομος, η «υπόθεση» (το μέσο) της σωτηρίας του ανθρώπου, εκείνο το οποίο «δεν προκαλεί μέθη, δεν παραλύει τη δύναμη», αλλά αποτελεί έναν «καινούργιο τρόπο μέθης», ο οποίος «ενισχύει» και καθιστά «εγκρατή» εκείνον που μεταλαμβάνει²². Αυτή είναι η έννοια του κρασιού και του αμπελιού ως μέσου σωτηρίας, έτσι όπως εκφράζεται συχνά στους Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης: H μεγάλη αφθονία του κρασιού είναι η εικόνα, η οποία προαναγγέλλει την ευτυχία που υπόσχεται ο Θεός στους πιστούς του²³.
H προαναγγελθείσα ευτυχία ταυτίζεται με την έλευση του Μεσσία. O Ιησούς διακηρύσσει ότι η νέα Διαθήκη που εγκαινιάζεται στο πρόσωπό του είναι ένα «καινούργιο κρασί» που κάνει τους «παλαιούς ασκούς» να διαρραγούν²⁴. Το ίδιο νόημα εξάγεται και από τη διήγηση του Ιωάννη για το θαύμα της Κανά: το κρασί του γάμου, το καλό αυτό κρασί που είχε φυλαχθεί «έως τη στιγμή εκείνη» που απευθύνθηκαν στον Χριστό, είναι το δώρο της αγάπης του Μεσσία και το δείγμα της χαράς, την οποία συνεπάγεται ο ερχομός του²⁵. Αυτό το «καινούργιο κρασί» παραπέμπει στην αιώνια ευτυχία των πιστών. Μεταλαμβάνοντας το Αίμα του Κυρίου, ο πιστός προετοιμάζεται για το αποκορύφωμα της θεϊκής ευλογίας, σύμφωνα με τα λόγια του Κυρίου στο Μυστικό Δείπνο: «Σας βεβαιώνω ότι δεν θα ξαναπιώ από τούτο τον καρπό του αμπελιού, ως την ημέρα που θα το πιω καινούργιο μαζί σας στη βασιλεία του Πατέρα μου»²⁶.

Μόνο με τα παραπάνω κατανοούμε την αρχαιότερη προσευχή κατά τη Θεία Λειτουργία για «οίνο», τον οποίο πρόκειται να μεταλάβουν οι πιστοί ως Αίμα του Χριστού: «Σ' ευχαριστούμε, Πατέρα μας, για την αγία άμπελο του παιδιού σου του Δαυίδ, την οποία μας εγνώρισες με το παιδί σου τον Ιησού. Ας είναι δική Σου η δόξα στους αιώνες. Αμήν» (η προσευχή αυτή καταχωρίζεται στο έργο Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, αρχές 2ου αι. μ.X.)²⁷. H παράδοση, επομένως, της Θείας Λειτουργίας ευχαριστεί τον Θεό για το κρασί, για το αμπέλι αυτό που απέδωσε καρπό με κορύφωση το έργο του Μεσσία. Έτσι, το κρασί αποβαίνει για τον Χριστιανό όχι μόνο κίνητρο για ευχαριστία²⁸, αλλά και μια ευκαιρία για να φέρει στη μνήμη του τη θυσία του Χριστού, η οποία είναι πηγή της σωτηρίας και της αιώνιας χαράς.

Συμβολισμοί χαράς

Εκτός της Θείας Λειτουργίας όπου κατέχει κεντρικό ρόλο, το κρασί χρησιμοποιείται και στο Μυστήριο του Γάμου. Συγκεκριμένα, λίγο πριν από τον γνωστό κυκλικό χορό κατά τον Γάμο («Ησαΐα χόρευε...») προσφέρεται στους νυμφευόμενους ποτήριο με κρασί. H συνήθεια αυτή μαρτυρείται σε γαμήλιες τελετές τόσο στον αρχαιοελληνικό όσο και στον ελληνορωμαϊκό κόσμο²⁹. Αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη και συγκεκριμένα στο Άσμα Ασμάτων, ο «νυμφίος» (γαμπρός) παραθέτει δείπνο και καλεί τους προσκεκλημένους να «πιουν» και να «μεθύσουν»³⁰. Το κρασί, βεβαίως, αποτελούσε πάντοτε βασικό υλικό στοιχείο κατά την τέλεση του εβραϊκού γάμου³¹, ενώ κάποιοι θεωρούν ότι η ύπαρξη του κρασιού κατά τον συγκεκριμένο γάμο αποτελεί τη ρίζα της χρησιμοποιήσεώς του στον αντίστοιχο χριστιανικό³².
Αυτό, βεβαίως, δεν αληθεύει, διότι η μετάληψη του κρασιού από τους νυμφευόμενους κατά το Μυστήριο του Γάμου έχει διαφορετική σημασία από εκείνη που είχε στον εβραϊκό γάμο. Και τούτο διότι το κοινό ποτήριο με το κρασί κατά τον Γάμο, έχει, μεν, την προφανή ερμηνεία της μετοχής των νυμφευομένων στις κοινές χαρές και τις λύπες, η προέλευσή του όμως είναι από τη Θεία Λειτουργία, με την οποία ήταν κάποτε συνδεδεμένο το Μυστήριο του Γάμου³³. H μετάληψη των νυμφευομένων από το κοινό ποτήριο μας υπενθυμίζει ότι, όταν το Μυστήριο του Γάμου ετελείτο μαζί με τη Θεία Λειτουργία, οι νυμφευόμενοι μετελάμβαναν το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Tο κρασί, επομένως, στο Μυστήριο του Γάμου παραπέμπει σε μια κορυφαία χρονική περίοδο· διότι μόνο κορυφαία μπορούμε να αποκαλέσουμε την περίοδο εκείνη, κατά την οποία ο Γάμος είχε πραγματικά εκκλησιαστικό χαρακτήρα (η μετοχή όλων στην τελούμενη Θεία Λειτουργία) και όχι ιδιωτικό, όπως δυστυχώς κατέληξε να έχει μετά την απόσπασή του από τη Λειτουργία.
Το κρασί, τέλος, χρησιμοποιείται σε δύο ακόμα περιπτώσεις της χριστιανικής λατρείας: κατά την «αρτοκλασία», όπου μαζί με τους άρτους προσφέρονται δύο φιάλες λαδιού και κρασιού, αλλά και κατά τα Εγκαίνια του ναού, όπου τελείται «απόπλυση» της Αγίας Τράπεζας με κρασί.

(*) O συγγραφέας διδάσκει το μάθημα της Ιστορίας και Θεολογίας της Χριστιανικής Λατρείας.

Σημειώσεις:
1. Δευτ. 8, 8/ 11, 14// Α΄ Παραλ. 12, 41.
2. Ψαλμ. 103, 15// Kριτ. 9, 13.
3. Γεν 49, 11εξ.// Πρμ 3, 10.
4. Σειρ 32, 6/40, 20.
5. Γεν 9, 20-21.
6. Πρμ 20, 1/23, 31-32.
7. Hσ 5, 11-12/28, 7-8.
8. Αμ 2, 8// Ωσ 7, 5// Hσ 5, 11εξ./28, 1/56, 12.
9. Πρμ 21, 17.
10. Σειρ 30, 30εξ.
11. Σειρ 19, 2.
12. Πρμ 23, 30-35.
13. Σειρ 31, 27.
14. Α΄Tιμ 3, 3 και 8/5, 23// Eφεσ 5, 18// Tιτ 2, 3.
15. Α΄ Bασ 1, 24.
16. Ωσ 9, 4// Eξ. 29, 40// Αριθ 15, 5 και 10.
17. Δευτ 18, 4// Αριθ 18, 12// Πριμ 31, 5.
18. Bλ. H. LietzmΑnn, «MΑss Αnd Lord's sopper (Α stody in the history of the Litorgy)», Leiden, Brill, 1953, σσ. 626εξ.
19. Πολλές από τις προσευχές αυτές για το κρασί έχουν διασωθεί στη συλλογή του L. Ligier, «Textos selecti de mΑgnΑ orΑtione eochΑristicΑ, ΑdditΑ HΑggΑdΑh PΑschΑe et nonnolis JodΑeorom benedictionibos», RomΑe, onivers. GrΑgoriΑnΑ, 1965 2.
20. Mτ 26, 27// Mκ 14, 23// Λκ 22,17//Α΄Kορ 11, 25.
21. Xαρακτηριστική είναι η επί του θέματος αυτού διατύπωση του αγ. I. Xρυσοστόμου, στο έργο του «Oμιλία εις το κατά Mατθαίον» κστ΄ 34, 35.
22. PG 50, 436 και 53, 265.
23. Αμ 9, 14 / Ωσ 2, 24 / Iερ 38, 12 / Hσ 25, 6 / Iωήλ 2, 19 / Zαχ 9, 17.
24. Mκ 2, 22.
25. Iω 2, 10. Για μια εμβάθυνση στο θεολογικό περιεχόμενο του θαύματος στην Kανά βλ. X. K. Kαρακόλη «H θεολογική σημασία των θαυμάτων στο κατά Iωάννην ευαγγέλιο», Θεσσαλονίκη, Πουρνάρας, 1997, σσ. 95 εξ.
26. Mτ 26, 29.
27. Eκδ. J. P. Αodet, PΑris, GΑbΑldΑ, 1958, 234 (12-14).
28. Kολ 3,17.
29. Bλ. σχετικές μαρτυρίες στο άρθρο του Π. Σκαλτσή «Oι συμβολισμοί στην Ακολουθία του Γάμου», στο βιβλίο «Tο ιερόν Mυστήριον του Γάμου», Δράμα 1997, σσ 76-77.
30. Ασμα 5, 1.
31. Bλ. Tαλμούδ, Kετ. 8 και «EncyclopΑediΑ JodΑicΑ», τόμ. 11, στ. 1038-1039.
32. Bλ. M. LΑmmΑ «The Jewish wΑy in Love Αnd MΑrriΑge», SΑn FrΑncisco 1980, σ.σ. 228-229 / K. Hroby, «Symboles et textes de lΑ celebrΑtion do mΑrriΑge jodΑiqoe» στον τόμο «LΑ celebrΑzione christiΑnΑ del mΑtrimonio, Simboli e Testi. Αtti del II Congresso internΑzionΑle di LitorgiΑ», RomΑ 1986, σ. 18.
33. Περισσότερα στοιχεία σχετικά με το θέμα αυτό: Π. Σκαλτσή «Γάμος και Θεία Λειτουργία, συμβολή στην ιστορία και θεολογία της λατρείας», Θεσσαλονίκη 1996.

ΠΗΓΗ : Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 14/03/20