άμπελος η διαχρονική

Το κρασί σε ταφικά έθιμα

Πώς χρησιμοποιείται και τι συμβολίζει στον παραδοσιακό πολιτισμό της Μακεδονίας και της Θράκης

Tης Φωτεινής Tσιμπιρίδου

Δόκτορος Eθνολογίας, Λέκτορος του τμήματος

Iστορίας και Eθνολογίας στο Δημοκρίτειο

Πανεπιστήμιο Θράκης

OI MYΘOI, η τέχνη και τα έθιμα ως συμβολικά συστήματα ενός πολιτισμού, είναι φορείς μηνυμάτων. Στην περίπτωση των διαβατηρίων ταφικών εθίμων το μήνυμα είναι ότι υπάρχει μετά θάνατον ζωή και ένα από τα βασικά στοιχεία του συμβολικού τους συστήματος είναι το κρασί.

  Το ενδιαφέρον για μια έρευνα ανθρωπολογικού περιεχομένου πάνω στα ταφικά έθιμα και με βάση παλαιότερα λαογραφικά δεδομένα, γεννήθηκε κατά τη διάρκεια μιας έρευνας που πραγματοποίησα για τα κοιμητήρια του Νυμφαίου Φλώρινας, με χρηματοδότηση του κ. Γιάννη Μπουτάρη. Στη συνέχεια αναζήτησα σχετικές πληροφορίες στο βορειοελλαδικό χώρο έχοντας την εντύπωση ότι  όσον αφορά τη χρήση κρασιού και άλλων τροφών στα ταφικά έθιμα, υπήρχαν διαφοροποιήσεις ανάμεσα στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης. Προχωρώντας όμως την ανάλυση διαπίστωσα ότι πέραν μιας ή δύο διαφοροποιήσεων η χρήση του κρασιού παρουσιαζόταν γενικευμένη σε όλο τον ελλαδικό χώρο, που άλλωστε ο οίνος ήταν παλαιότερα ένα από τα βασικά είδη διατροφής.

  Θεωρώντας το κρασί βασικό στοιχείο του συμβολικού συστήματος των διαβατηρίων ταφικών εθίμων, τα ερωτήματα στα οποία επιχειρεί να απαντήσει η ανάλυση, είναι τα εξής: ποια είναι η θέση που κατέχει το κρασί στις τρεις φάσεις των διαβατηρίων ταφικών εθίμων που, σύμφωνα με τον Van Gennep είναι η φάση του Αποχωρισμού, η Μεθοριακή ή Μεταβατική κατάσταση και η φάση της Ενσωμάτωσης;  Πώς χρησιμοποιείται το κρασί από τους πρωταγωνιστές των διαβατηρίων ταφικών εθίμων δηλ. τους πενθούντες, το σώμα και την ψυχή του νεκρού;  Ποιος είναι ο ρόλος του, η αποστολή του, στο πλαίσιο του μηνύματος των διαβατηρίων ταφικών εθίμων που φαίνεται να είναι από τη μια η διαμεσολάβηση ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο και από την άλλη η εξασφάλιση της επιτυχούς μετάβασης από τη μια στην άλλη κατάσταση;

 H ανάλυση των δεδομένων γύρω από τους παραπάνω άξονες έδειξε ότι το κρασί αποτελεί κύριο στοιχείο, καθαρτικό (σώμα) και εξαγνιστικό (ψυχή) στην πρώτη φάση του Αποχωρισμού (προετοιμασία νεκρού, τάφου, ταφή). Αποτελεί κύριο διαμεσολαβητικό στοιχείο μαζί με τις άλλες τροφές (ψωμί, νηστίσιμα φαγητά, φρούτα, σιτάρι κ. ά), στη διάρκεια της Μεταβατικής κατάστασης (τελετουργικό φαγητό –μακαριά, παρηγοριά– μνημόσυνα στη διάρκεια του πένθους).

 H κάθαρση, ο εξαγνισμός αλλά και η διαμεσολάβηση αποτελούν μαζί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κρασιού στην τρίτη φάση, αυτή της Ενσωμάτωσης. Εδώ όμως προστίθεται και μια ακόμη ιδιότητα στο κρασί, ο χαρακτήρας εξορκισμού, όταν αυτό σε μη φυσική μορφή (βρασμένο), χρησιμοποιείται σε περιστασιακές τελετές μη φυσικών καταστάσεων όταν ο νεκρός βρυκολακιάζει).

 Με όλες αυτές της ιδιότητες το κρασί χρησιμοποιείται και στις τρεις φάσεις και από τους τρεις πρωταγωνιστές (π.χ. τελετουργικό πλύσιμο νεκρού με κρασί πριν από την ταφή αλλά και σαβανώτρας μετά το πέρας της διαδικασίας, ή πλύσιμο νεκρού, που βρυκολάκιασε με βραστό κρασί αλλά και του σαββατογεννημένου τελετάρχη που κάνει το εγχείρημα).

Σχέσεις

H ανάλυση των δεδομένων υπέδειξε ωστόσο και άλλων ειδών σχέσεις δυαδικού τύπου –πέραν της σχέσης ωμό/ψημένο που παραπέμπει στη σχέση φύση/πολιτισμός ανάλογα με τη θέση που καταλαμβάνει το κρασί στο χώρο (ιερό/μιαρό, δεξιά/αριστερά), το χρώμα του (λευκό/μαύρο) του συνδυασμού του με τις άλλες τροφές (κρασί με ψωμί/κρασί σκέτο, κρασί με νηστήσιμα/κρασί με αρτίσιμα κ.ά.), οι οποίες στο πλαίσιο μιας δομικής ανάλυσης θα πρέπει να αναζητηθούν αφ’ ενός στα άλλα διαβατήρια έθιμα είτε του κύκλου της ζωής ενός ανθρώπου (γέννηση –π.χ. φυλαχτό λεχώνας με ψωμί κρασί, σκόρδο, στυλοχόρτι, κ. ά–, βάπτιση, γάμος) είτε του ετήσιου παραγωγικού κύκλου (δρώμενα Δωδεκαημέρου) Αποκριών, άνοιξης κ.ά.), αφ’ ετέρου σε άλλου είδους συμβολικά συστήματα όπως μαγικές (γήτεμα και ξεμάτιασμα με ψωμί και κρασί) και θεραπευτικές πρακτικές (π.χ. θεραπεία μη κανονικής έμμηνου ροής των κοριτσιών με κόκκινο κρασί και μπαχαρικά, θεραπεία ίκτερου και λύσσας με λευκό κρασί) μύθους, όρκους, κατάρες κ.ά.

Μια τέτοιου είδους έρευνα και ανάλυση δεδομένων που γίνεται, στο πλαίσιο συγκεκριμένων, πολιτισμικών ομάδων κάθε φορά (χωριό, ευρύτερη περιοχή ή εθνική ομάδα π.χ. Βλάχοι, Σαρακατσάνοι, πρόσφυγες, κ.ά.), θα μας δώσει ενδεχομένως μια ολοκληρωμένη άποψη της θέσης, της χρήσης και του ρόλου του κρασιού σε ιδεατό επίπεδο, επίπεδο που αντανακλά τον τρόπο οργάνωσης και σκέψης του εκάστοτε παραδοσιακού πολιτισμού.

ΠΗΓΗ : Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 17 Οκτωβρίου 1993,

ΣΑΡΑΝΤΑ ΑΙΩΝΕΣ ΚΡΑΣΙ.