άμπελος η διαχρονική

Οίνοι ιατρικοί       

EYΑΓΓEΛIΑ Α. BΑPEΛΛΑ Eπίκουρος Kαθηγήτρια Tμήματος Xημείας ΑΠΘ

ΠHΓH EMΠNEYΣEΩΣ και αυθυπερβάσεως, μέσο αναψυχής και επικοινωνίας, το μυστηριώδες και πολύτιμο γέννημα της αμπέλου θα χρησιμοποιηθεί ενωρίς στη φαρμακευτική πράξη, αυτούσιο ή σε ποικίλα γαληνικά σκευάσματα: πρωτεύουσα θέση ανάμεσά τους κατέχουν ανέκαθεν οι ιατρικοί οίνοι, συχνά αιωρούμενοι στα όρια ευφραντικής και ιαματικής δράσεως.

Οικεία στην αιγυπτιακή και μεσοποταμική θεραπευτική, τα οινώδη εκχυλίσματα αρωματικών φυτών μαρτυρούνται εμμέσως στους μινωικούς και μυκηναϊκούς χρόνους, σε διττό εγχείρημα καρυκεύσεως και θεραπείας. Λογιστικές καταγραφές από τα ανάκτορα της Κνωσού, της Πύλου και των Μυκηνών, συνταγμένες σε γραμμική Β, έρχονται να επιβεβαιώσουν την παρουσία οίνου στις μυρεψικές διεργασίες. Ούτω η περίφημη πινακίδα PY on 267 περιλαμβάνει σειρά ευόσμων συστατικών -κορίανδρος, κύπερος- ομού με οίνο, αποδιδόμενο με το ιδεόγραμμά του. Η πινακίδα PY Wr 1360 εμπλέκει το αυτό ιδεόγραμμα με όρο που πιθανότατα αποδίδεται ως μελίτιος, και η πινακίδα KN oc 160 τα ιδεογράμματα οίνου και κυπέρου. Η ομηρική, άλλωστε, Ελένη θα προσδώσει βαθύτερη αναγκαιότητα στο εγχείρημα: αυτίκ' αρ' ες οίνον βάλε φάρμακον, ένθεν έπινον, νηπενθές τ' άχολόν τε.

Συνοψίζοντας την εμπειρία αιώνων, τα ιπποκρατικά κείμενα καταγράφουν πλείστα πόματα, στα οποία ο θερμός και ξηρός οίνος -δυναμωτικός και κατευναστικός, αντισηπτικός και εξισορροπητικός της ευκρασίας- δρα συνεργικώς προς τα λοιπά συστατικά. Πρόκειται για εμβρέγματα ή διαλύματα ποικίλων δρογών εντός οίνων λευκών, κιρρών ή μελάνων, αυστηρών, γλυκέων ή ευώδων, η δε κατανάλωσή τους γίνεται συνήθως επί κενού στομάχου και ενίοτε μετά από θέρμανση: αδράχνης καρπόν λέαινε, δίδου δε εν οίνω λευκώ παλαιώ, ή: του μάδου της ρίζης τρίβων εν οίνω ευώδει και του δαύκου πίνειν δίδου πρωΐ νήστι, και: ροιήν γλυκείην οπτήσας τον χυλόν ξυν οίνω μέλανι πίνειν.

Την παράδοση των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων θα συγκεφαλαιώσει ο σοφός Διοσκουρίδης, ο οποίος καταγράφει τεράστια ποικιλία ιατρικών οίνων. Οικείοι ανάμεσά τους οι ανήθινος, αψινθίτης, γλυκυρριζίτης, δάφνινος, δικταμνίτης, ελλεβορίτης, θαλασσίτης, θυμίτης, κέδρινος, κυδωνίτης, κυπαρίσσινος, οριγανίτης, πισσίτης, ροδίτης, σελινίτης, σχίνινος, και περισσότερο εξωτικοί οι αλοΐτης, μαλαβαθρίτης, μανδραγορίτης, σμυρνίτης, φοινικίτης. Σε προσπάθεια, άλλωστε, οριοθετήσεως των καθαρώς ιαματικών σκευασμάτων, ο συστηματικός φυσιοδίφης θα διευκρινίσει ότι άθετοι μέντοι οι φαρμακώδεις οίνοι τοις υγιαίνουσι. Σε ανάλογα πλαίσια ο περιώνυμος Γαληνός θα παραθέσει πλειάδα οινωδών σκευασμάτων σαφώς θεραπευτικής υφής: τοις δε λιθάργυρον πεπωκόσι βοηθεί πέπερι, σέλινον, σμύρνα μετ' οίνου λειωθέντα, ή: τραγάκανθα αποβραχείσα εν οίνω και ποθείσα, και: σέλινον και δάφνης φύλλα λεία τρίψας και διείς οίνω χρω.

Mέσοι Xρόνοι: H συνέχεια

Οι καθ' ημάς Μέσοι Χρόνοι θα ακολουθήσουν την    παραδεδομένη συνταγογραφία. Ούτω θα διατηρήσει την δημοτικότητά του το γλυκύ κονδίτον, παρηγορία του όψιμου συμποσιαστού Παλλαδά: κονδίτου μοι δει. .. σκεύασον ουν μοι τούτο. το γαρ κατέχον με νόσημα του στομάχου χρήζει τούδε, λέγουσι, ποτού. Την παρασκευή του καταγράφει ο Ορειβάσιος, ιατρός Ιουλιανού του αυτοκράτορος: μέλιτος λίτρ. ε΄, οίνου πρωτείου λίτρ. λ΄, πεπέρεως ουγγ. γ΄. τρίψας το πέπερι, μίξας τω οίνω και απαφρίσας το μέλι ένωσον τω οίνω και αναδείσας έα. Σε οψιμότερη εποχή Αλέξανδρος ο Τραλλιανός θα αναφερθεί σε οίνον ανισάτον, αψινθάτον, κιτράτον, μαστιχάτον, ροσάτον, μήλινον, σχίνινον, μυρτίτην, σπαθίτην, στους χρόνους δε της ακμής Συμεών ο Σηθ θα χρησιμοποιήσει σε οινώδη σκευάσματα κάποιες νεοεισαχθείσες ανατολικές δρόγες, όπως το κιννάμωμον ή το νετ, συγκείμενον εκ μόσχου, άμπερος και ξυλαλόης ινδικής, ενώ οι επίγονοι θα ανακεφαλαιώσουν επιμελώς την κληρονομία ενός μακρού παρελθόντος.

Τα χειρόγραφα ιατροσόφια της Τουρκοκρατίας, αξιοπρόσεκτες συνθέσεις των κλασικών πραγματειών και της καθημερινής ιαματικής πρακτικής, εμπλουτίζουν τη συνταγολογία με σειρά νέων οίνων, συνάμα δε μνημονεύουν τους καθιερωμένους: έπαρε οίνον λευκόν λίτρ. ε΄, ροδόσταμον λίτρ. ε΄, βώλον αρμενιακόν λίτρ. β΄, ενώσας δίδου πρωΐ και εσπέρας, και: σταφυλίου σπέρμα συν οίνω πίε, περαιτέρω: ξέσον φλούδαν μαύρου ρεπανίου με κρασίν άσπρον, άφες την νύκτα, διήθησον και δος πίνειν, ή: δενδρολίβανον χλωρόν με κρασίν καλόν να πίνη ζεστόν βραδύταχον, και: δύο δρ. αρωματικός κάλαμος μουσκεύεται εις δυνατόν κρασί και ας το πάρη το ταχύ, τέλος: σπόρος γογγυλίου τριμμένος με κρασί, ή: αριστολοχίαν ή φλυσκούνι άφες με κρασί.

Nέες αντιλήψεις

Η χρήση των ιατρικών οίνων θα κωδικοποιηθεί κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα στις επίσημες ή μη φαρμακοποιίες του βασιλείου. Χαρακτηριστικός των νεωτέρων αντιλήψεων είναι ο περιορισμός των σχετικών λημμάτων, καθώς πνεύματα και βαφαί με βάση την αλκοόλη ή ενίοτε τη ρακή θα υποκαταστήσουν εν πολλοίς τα οινώδη σκευάσματα του παρελθόντος. Ούτω Διονύσιος ο Πύρρος, αρχιμανδρίτης του οικουμενικού θρόνου και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Παβίας, στη Φαρμακοποιία Γενική του 1818 αναφέρεται σε μόνους τον σιδηρίτην και τον αντιμονίτην. Στο νεώτερο Εγκόλπιον Των Ιατρών (1831) σημειώνονται επιπλέον ο λευκός δυναμωτικός και αρωματικός περιέχων κίναν, κανέλλαν, γαρύφαλλα και κάλαμον, ο αρωματικός με μοσχοκάρυδα, αψίνθιον και νεράγγια, ο διουρητικός και αντιπυρετικός με ράφανα και νεράγγια, ο απλός διουρητικός - διάλυμα στάκτης του σπάρτου σε οίνο λευκό, ο αντισκορπουτικός περιέχων δρακοντιάν, ράφανον, χαιρέκακον, πεκαμπούγκαν, νεράγγια, δενδρολίβανον και κάππαριν, περαιτέρω ο καθαρτικός - έμβρεγμα ρεοβαρβάρου, πολυποδίου, μέλανος ελλεβόρου, σηναμικής, καρδαμώμου και άλατος τρυγίας εντός οίνου λευκού καλού. Τέλος, η Φαρμακοποιία Γενική Του Σοφού Αντωνίου Καμπάνα του 1857, ελεύθερη προσαρμογή του ιταλικού κειμένου στα ελληνικά δεδομένα, καταγράφει τον σιδηρίτην, τον της κίνας, τον αλοητικόν, τον αντισκορπουτικόν με λεϊμόνια, σάκχαριν και κίναν, τον προφυλακτικόν και αρωματικόν περιέχοντα ζύμην μπύρας, μοσχοκάρυδα, κανέλλαν, σάκχαριν και κίναν. Στην παρασκευή των τεχνητών οίνων του ο Πύρρος χρησιμοποιεί το κρασί της Ισπανίας, της Κύπρου ή της Σαντορίνης: η διαδικασία συνίσταται σε έμβρεξη επί μερικά εικοσιτετράωρα ή ενίοτε απλή διάλυση, στράγγισιν και φύλαξη εντός εσφραγισμένων αγγείων.

Νεότερη ελληνική φαρμακοποιία

Το έτος 1838 εκδίδεται η Ελληνική Φαρμακοποιία Ι. Επηρεασμένο από τη βαυαρική επιστήμη, αλλά και ειδήμον των επιτοπίων πρακτικών, το πρώτο τούτο επίσημο εγχειρίδιο αναφοράς του ιατροφαρμακευτικού κόσμου θα σημειώσει τον κολχικίτην: κολχικού ρίζης μ. 1, οίνου λεπτομερούς μ. 6, τον σιδηρίτην: σιδήρου ρινημάτων μ. 2, κινναμώμου του ξυλώδους μ. 1, οίνου λευκού μ. 24, και τον στιμμίτην: τρυγός ενστιμμίου σιτ. 2, οίνου λεπτομερούς ουγγ. 1. Η επανέκδοση του 1868 θα προσθέσει εν παραρτήματι οίνον κίνας σύνθετον. Οι φέροντες οίνοι είναι λευκός νάξιος, μέλας σύριος, λεπτομερής θηραίος, σε δεύτερη δε φάση σάμιος και θηραίος της νυκτός.

Οι ακαδημαϊκές μονογραφίες του λήγοντος αιώνος εισάγουν οίνο ιπεκακουάνης, πεψίνης και καφουρούχον, επανέρχονται δε στον αρχαίο αψινθίτην. Ως φορείς χρησιμοποιούνται ελληνικοί οίνοι ξηροί (Αττικής, Πατρών, ρομπόλα Κεφαλληνίας, της νυκτός Θήρας) ή ηλιαστοί και βραστοί (Πάρου, Μονεμβασίας, Κρήτης, μοσχάτοι Κεφαλληνίας και Σάμου, βίνο σάντο Θήρας, κουμανταρία Κύπρου, μαυροδάφνη Πατρών), καθώς και οι ανάλογοι ιταλικοί, ισπανικοί και γαλλικοί. Η Στρατιωτική Φαρμακογραφία, άλλωστε, του μεγάλου πολέμου καταγράφει ιατρικούς οίνους γεντιανής, δακτυλίτιδος, ιωδοδεψικόν, κινναμώμου σύνθετον, κίνας και κίνας σιδηρούχον, κόλας, σακχαρούχον, σωσικρεατούχον. Ολίγο αργότερα, η Ελληνική Φαρμακοποιία ΙΙ του 1924 αναφέρει τούς οίνους κίνας, κόκας, κόλας και κολχικού, προσδιορίζει δε ότι τούτοι σκευάζονται διά της δι' οίνου διαλύσεως των εν ταις δρόγαις διαλυτών ουσιών, διά κατεργασίας εν ψυχρώ και σπανίως δι' εξικμάσεως, διά της διαλύσεως δι' οίνου ενός ή πλειόνων φαρμάκων. Εικοσιτετράωρη άφεση σε αραιή αλκοόλη προηγείται της εμβροχής των συστατικών δια μοσχάτου, μαυροδάφνης, γλυκέος Μονεμβασίας, βισάντου Θήρας ή ανθοσμίου Σάμου. Στη δεκαετία, τέλος του '30, η τρέχουσα συνταγογραφία σημειώνει οίνους δακτυλίτιδος, ελελιφάσκου, εμετικής τρυγός, καφουράς, κίνας, κόλας, κόκας, κουασίας, κολόμβου, κολχικού και κρομμύων.

Οι ιατρικοί οίνοι συνιστούν πάγιο στοιχείο της ελληνικής θεραπευτικής. Οι ισχυρές και εκλεκτικές διαλυτικές ικανότητες του οίνου εν συνδυασμώ προς την συμβατότητα και την ιδία του τονωτική ή ευρύτερα ιαματική δράση, περαιτέρω το εύληπτο και η απλότητα της παρασκευής καθιστούν τα οινώδη αυτά σκευάσματα μία από τις πλέον διαδεδομένες γαληνικές μορφές της ιαματικής πράξεως. Αν δε η κυρίως φαρμακοποιητική εισήλθε σήμερα σε πολυπλοκότερους χώρους, ωστόσο η καθημερινή αντιμετώπιση ελασσόνων προβλημάτων θα είχε πολλά να ωφεληθεί από την αναβίωση των πομάτων τούτων, καταξιωμένων στην παράδοση και συμβατών με τη σύγχρονη επιστημονική γνώση.

ΠΗΓΗ: Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Επτά Ημέρες, Κυριακή 14 Μαρτίου 2004