O μύθος της βλάστησης των αμπελιών

Πώς συμβολίζεται η γέννηση του Διόνυσου–βλαστού

σ’ έναν κρατήρα της Aπουλίας.

Της Σταυρούλας Κουράκου- Δραγώνα

Αρχές της άνοιξης γεννιέται και ο Διόνυσος, ο θεός της γονιμότητας και προστάτης των καρποφόρων δέντρων

Οι μύθοι του Διονύσου, ειδικότερα εκείνοι που σχετίζονται με το βλαστικό κύκλο της αμπέλου, περιγράφουν φυσικά φαινόμενα, όπως τα είδε ο γεωργός της προϊστορικής εποχής, ο οποίος –μη μπορώντας να τα καταλάβει- επιστράτευσε τις θεϊκές δυνάμεις για να συμβιβασθεί με τη φύση. Ένας τέτοιος ωραίος μύθος είναι ο βοιωτικός, που αναφέρεται στη γέννηση του Διονύσου: Ο Δίας ερωτεύθηκε τη Σεμέλη, μια από τις κόρες του Κάδμου, του μυθικού βασιλιά της Θήβας, κι ενώθηκε μαζί της τάζοντάς της ότι θα ικανοποιούσε κάθε της επιθυμία. Και η νεαρά αγαπημένη του ζήτησε να παρουσιασθεί μπροστά της με όλη του τη μεγαλοπρέπεια, όπως τότε που παντρεύτηκε την Ήρα.

Oταν άκουσε την επιθυμία της, O Δίας κατάλαβε την παγίδα της γυναίκαςτου
που της είχε υπαγορεύσει αυτή την ιδέα, αλλά μάταια προσπάθησε να μεταπείσει την ανυποψίαστη Σεμέλη, που πεισματωμένη του «πέταξε» ότι δεν κρατάει το λόγο του.

Έτσι αναγκάσθηκε να εμφανισθεί στην κάμαρή της πάνω στη λαμπερή του άμαξα, κρατώντας στο χέρι του κεραυνό και συνοδευόμενος από βροντές και αστροπελέκια. H Σεμέλη έπεσε νεκρή από τον κεραυνό ή την τρομάρα της, η κάμαρή της κάηκε και το αγέννητο παιδί τους, έξι μηνών τότε¹, κινδύνεψε να χαθεί. Όμως, ο Δίας έσκισε το μηρό του, έβαλε μέσα το παιδί και έραψε τη σχισμή, κρυφά βέβαια από την Ήρα. Όταν συμπληρώθηκε ο χρόνος της κύησης, ο Δίας έκοψε τα ράμματα και από το άνοιγμα πετάχθηκε ο μικρός Διόνυσος.

 Ποιητές, θεατρικοί συγγραφείς, κυρίως όμως οι ορφικοί, πλούτισαν αυτό το  μύθο με την τέχνη και τις δοξασίες τους. Έτσι, σύμφωνα με τις παραδόσεις, ο Δίας «γονιμοποίησε» τη Σεμέλη–Γη με τη μορφή χρυσής βροχής· η θεά Γη σκέπασε το χαλάκι του Kάδμου με κισσό, για να προστατέψει τον Διόνυσο –σταφύλι από τα καύματα του Δία–Ήλιου· και διάφορες ανάλογες δοξασίες που οδήγησαν σε κάποιες ερμηνείες, οι οποίες μαρτυρούν πλήρη άγνοια του φυτού της αμπέλου που έχει άμεση σχέση με το μύθο.

Αυτός ο θαυμάσιος μύθος απεικονίζεται σε έναν κρατήρα της Απουλίας, περιοχής της Μεγάλης Ελλάδας πλούσιας σε αμπέλια, γι’ αυτό ο αγγειογράφος γνώριζε τι ζωγράφιζε. Στη λεζάντα της Μυθολογίας όπου είδα την αγγειογραφία, διάβασα: «Είναι το θαύμα της γέννησης του Διονύσου. Από το μηρό του Δία βγαίνει στο φως ο μικρός θεός κισσοστεφανωμένος»².

Απομόνωσα το κεντρικό θέμα της αγγειογραφίας και σας καλώ να δούμε μαζί την εικόνα. Τι φοράει στο κεφάλι του ο μικρός θεός: στεφάνι κισσού ή μήπως ένα βλαστό αμπέλου, από τον οποίο κρέμεται μάλιστα ένας μικρούτσικος βότρυς; Είδατε πόσο μεγάλη είναι η δύναμη των ποιητών και των δοξασιών, κυρίως όταν οι μελετητές δεν έχουν δει ποτέ αμπέλι; H κληματίδα εκλαμβάνεται ως κισσός! Θα μου πείτε: τόσο σοβαρό είναι; Θα σας αποδείξω ότι είναι σημαντικό, γιατί σ’ αυτή τη λεπτομέρεια κρύβεται η πεμπτουσία του μύθου.

Αυτή η αγγειογραφία μας αποκαλύπτει και κάτι άλλο εξίσου σημαντικό: ο μικρός θεός προβάλλει όχι από τον κυρίως μηρό του Δία, αλλά από ένα σημείο μόλις λίγο πάνω από το γόνατό του. Όταν εξετάσουμε μια ώριμη κληματίδα –μια βέργα αμπελιού– θα διαπιστώσουμε πως δεν είναι λεία σαν χάρακας, αλλά έχει κόμπους που λέγονται γόνατα. Πάνω από κάθε γόνατο υπάρχει ένα μικρό εξόγκωμα σε σχήμα μαστού· πρόκειται για τους οφθαλμούς, κοινώς μάτια.

Μέσα σ’ αυτά τα εξογκώματα, το φυτό έχει σχηματίσει όλα τα φυτικά όργανα που θα βλαστήσουν την άνοιξη και τα προστατεύει με δυο πολύ κυρτά λέπια. Τα λέπια αυτά έχουν εξωτερική επιφάνεια ξηρή και λαμπερή γιατί καλύπτονται από μια ρητίνη που εμποδίζει το νερό να μπει και να σαπίσει το έμβρυο – Διόνυσο. Eίναι τα προστατευτικά χρυσά ράμματα του πατέρα Δία.

Όταν έρχεται η ώρα το φυτό να βλαστήσει, τα δύο λέπια πέφτουν από μόνα τους –ως εάν ο Δίας να έκοψε τα ράμματα– και από το άνοιγμα αρχίζει να προβάλλει μια μπάλα σαν από μπαμπάκι, λες το κεφαλάκι ενός μωρού με μεταξένια μαλλιά· πρόκειται γι’ αυτό το φυτικό χνούδι που έχει αναπτύξει το  φυτό στο εσωτερικό του οφθαλμού για την καλύτερη προστασία της  κορυφής του βλαστού. Όσο η «γέννα» προχωρεί ξεπροβάλλει ο βλαστός με τα φυλλαράκια του αμπελιού και τις μικρούτσικες ταξιανθίες: τους βότρεις. O βλαστός αυξάνεται μέρα με τη μέρα και το φυτό μπαίνει στον ετήσιο κύκλο της ζωής του: θα βλαστήσει, θα ανθίσει, θα καρπίσει και αφού ωριμάσει το γλυκό καρπό του, θ’ αρχίσει να χάνει τα φύλλα του και θα πέσει σε χειμερία νάρκη.

Αυτή την κορυφαία στιγμή της βλάστησης, τη γέννηση του βλαστού απ’ τον οφθαλμό πάνω στο γόνατο της κληματίδας, συμβολίζει η αγγειογραφία που έχει ζωγραφιστεί στον απουλικό κρατήρα. Γι’ αυτό έχει μεγάλη σημασία να μη βλέπουμε στεφάνι κισσού, όταν προβάλλει μέσα από το άνοιγμα ο ίδιος ο  Διόνυσος–βλαστός· όταν γεννιέται η Aρχηβλάστη.

Ας μπούμε τώρα στη θέση του ανθρώπου της προϊστορικής εποχής, στο μεταίχμιο του περάσματος από τη νομαδική ζωή του βοσκού στην εγκατάστασή του σε οικισμούς και τη βαθμιαία μετατροπή του σε γεωργό, καλλιεργητή της γης. Είναι εξοικειωμένος με την αναπαραγωγή του ζωικού κόσμου· ανθρώπου και ζώων. Γνωρίζει ότι το γυναικείο όργανο της αναπαραγωγής είναι η μήτρα, ένας ασκός. Όταν ρίχνει στη γη το σπόρο και βλέπει το βλαστό να πετάγεται κατ’ ευθείαν από τη γη, έχει την εντύπωση πως η γη είναι μια τεράστια μήτρα, γι’ αυτό τη γονιμότητα των καρπών της γης και την προστασία τους την αναθέτει σε γυναικείες θεότητες: τη Δήμητρα, την Κόρη, την Αριάδνη, τη Σεμέλη· είναι όλες εκφράσεις της θεάς Γης. Κι όταν το στάρι και το κριθάρι θεριστούν, δεν ξαναγεννιούνται, πρέπει να ξανασπείρει, όπως δεν ξαναγεννιέται ένα κατσίκι όταν το σφάξει. Όλα είναι, λοιπόν, τακτοποιημένα στο μυαλό του.

Όλα, εκτός από το κλήμα που έχει αρχίσει να καταπιάνεται με την καλλιέργειά του. Είναι ένα φυτό που δεν πεθαίνει· μένει όλο το χειμώνα σαν ένα ξερό κούτσουρο κεραυνοβολημένο και ξαφνικά δεν βλασταίνει από ένα γυναικείο όργανο αναπαραγωγής, π.χ. τις ρίζες ή μια κάποια κοιλότητα, αλλά από ένα ανδρικό. Γιατί σε όλη την αρχαιότητα το κλαδάκι, και μάλιστα η κληματόβεργα με τα γόνατα και τα εξογκώματα, συμβολίζει το ανδρικό μόριο. Συμφιλιώθηκε με λα αυτά πλάθοντας το μύθο της διπλής γέννας:

H Σεμέλη–κλήμα είναι η μάνα με τις ρίζες βυθισμένες στη μήτρα–γη. Όταν στις αρχές του χειμώνα –τότε που ο ουρανός εξαπολύει τα αστροπελέκια του– μετατρέπεται σ’ ένα ξερό κούρβουλο ωσάν κεραυνοχτυπημένο, το φύτρο αναπαραγωγής δεν πεθαίνει, γιατί ο Δίας–πατέρας το κρύβει στην κληματίδα, στο ανδρικό μέρος του φυτού που ζει έξω από τη γη, που δεν πάει προς τα κάτω όπως οι ρίζες, αλλά υψώνεται προς τον ουρανό, ίδιος ο παντοδύναμος φαλλός.

Από εδώ απορρέει η ταύτιση του Διονύσου με το φαλλό και τις γιορτές της γονιμότητας και γι’ αυτό ο Διόνυσος είναι προστάτης όλης της βλάστησης –κυρίως των καρποφόρων δένδρων που βλασταίνουν οι κλάδοι τους– με εξαίρεση τα δημητριακά, τα μόνα φυτά που έχουν υπό την προστασία τους οι γυναικείες θεότητες, αφού αυτά βλασταίνουν και καρπίζουν σε άμεση εξάρτηση από τη μήτρα–Γη.

1. Απολλόδωρος, 3, 3, 3–7.

2. Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986, τομ. 2, σ. 201.

ΠΗΓΗ: Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Κυριακή 22 MAPTIOY 1998