άμπελος η διαχρονική

Ευθύμιος Α Πριόβολος

Το άλλο χρώμα του κρασιού
απ' τους ληνούς του έντεχνου λόγου

Αθήνα 2010

                       Προοίμιο

Στο μικρό τούτο βιβλίο ανθολογούνται λέξεις, φράσεις, κείμενα και στοιχεία καλολογικά της ελληνικής γλώσσας για το κρασί, που άρεσαν στο συγγραφέα. Επιλέχτηκαν με κριτήριο τη γλωσσική και λεκτική τους αισθητική κι αναμφίβολα για την αλήθεια και το νόημα που κομίζουν για το αίμα της σταφυλής.

Στην αρχή διατυπώνονται κάποιες σκέψεις για το κρασί και τη θέση του στην ανθρώπινη ζωή κι αμέσως ακολουθεί μικρή αναφορά στην ελληνική γλώσσα που με τα χείλη της είπε τόσα και τόσο όμορφα για το δάκρυ του αμπελιού.

Συνακόλουθα θ' αρχίσει ο τρυγητός. Απ' τον Όμηρο θα πάμε στην αρχαία εποχή και μετά ως την ύστερη λεγόμενη αρχαιότητα, μια αδιάκοπη συνέχεια της ελληνικής διονυσιακής παράδοσης.
Στα υστερινά χρόνια της αρχαιότητας θα σταθούμε λίγο στην άλλη διδαχή και ερμηνεία για τον οίνο που έφερε η νέα πίστη, η χριστιανική. Θα εμπιστευτεί το κρασί της σε νέους ασκούς, που με τους παλιούς μαζί θα φυλάνε στους κόρφους τους του αγαθού ποτού τη συνέχεια. Η περιδιάβαση στη χριστιανική πια βυζαντινή πραγματικότητα είναι διαφωτιστική για την παρουσία του στην αλλαγή των καιρών. Οι νεότεροι, μέχρι σήμερα, χρόνοι, θα μας κάνουν πλουσιότερους, με την ακριβόλογη, την αξόδευτη και σταφυλοφορτωμένη ελληνική γλώσσα να μας χαρίζει τα λόγια της γραφής της για το κρασί, παράμεστα απ' τη μοσχοβολιά και τη γεύση του.

Τα κείμενα παρατέθηκαν με χρονολογική σειρά, με τ' αναγκαία σχόλια και τη μεταξύ τους σύνδεση. Τα αρχαία, βιβλικά και βυζαντινά συνοδεύονται από απόδοση στη νεοελληνική, που αν είναι δάνειο αναφέρεται η πηγή, αλλιώς η ευθύνη είναι δική μας.

Στο τέλος παρατίθενται οι συγγραφείς που διήλθαμε, η βιβλιογραφία, οι χαρακτηρισμοί για τον οίνο - κρασί και ο κατάλογος των εικόνων του βιβλίου.

Αν ο αναγνώστης αφουγκραστεί το σιγόβρασμα, νιώσει την ηρεμία, οσμιστεί τη μυρωδιά και γευτεί του παρήγορου ποτού τον γλυκασμό απ' τις κύλικες της ελληνίδας γλώσσας, ας προσπεράσει τις παραλείψεις και τα λάθη μας σε τούτο το τραπέζι, κι ας υψώσει το ποτήρι του μεγαλόψυχου κρασιού.

ευθύμιος πριόβολος 

Εισαγωγή

Ευρείτας οίνος πάµφωνος

Οίνος ή κρασί, που ρέει άφθονα και έχει όλες τις φωνές κι όλους τους φθόγγους και λαλεί όλες τις γλώσσες, έγραψε ο Κυθήριος ποιητή ς Φιλόξενος τον 5^ο π. Χ. αιώνα. Ένα από τα σύμφυτα με τον ανθρώπινο βίο καλά, όπως το νερό, το ψωμί, το λάδι. Από τη φύση του πολυδύναμο, πολυμορφικό και πολυλειτουργικό. Δώρο θεϊκό και δώρο της γης, σπόρος και κλήμα πολύφορο, άνθος κατάκαρπο, ληνός, πιθάρι και κρατήρας, αμφορέας και κύλικα, υψωμένα ποτήρια και πρόποση, γήινη χαρά, καταφυγή και λύπη, τελετουργία και καθαγιασμός, μετουσίωση θεϊκή και μετάληψη με φόβο Θεού, με πίστη και με αγάπη μια μακρότατη - και άγια μαζί - διαδρομή.

Μια συνέχεια που δεν έμεινε αμάρτυρη. Πρώτα οι μύθοι, μύθοι παμπάλαιοι και περίτεχνοι, εξηγούν στο ευμετάπλαστο μόρφωμα της ανθρώπινης φαντασίας την εμφάνισή του στη γη και ερμηνεύουν τη θέση του στην ανθρώπινη ζωή. Ύστερα κάποια ίχνη, έστω και δυσδιάκριτα, μετά κάποια ευρήματα, προπάντων οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων, οι παραστάσεις αγγείων και άλλες, πολλές και διάφορες μαρτυρίες απ' όλες τις χρονικές περιόδους, συνέθεσαν τη γνώση μας για το κρασί. Έγινε γι' αυτό πολύς λόγος. Ιστορίες, πραγματείες, μελέτες και λογοτεχνήματα εκτείνονται σε χιλιάδες σελίδες και πληρούν αρκετές φορές το σκοπό της συγγραφής τους. Απ' τα πονήματα αυτά, κάποια, χαριτόπλοκα αλήθεια, αναδύουν το μεθυστικό άρωμά του. Ο ενδιαφερόμενος δεν έχει παρά να εισέλθει στο λειμώνα ακολουθώντας όλους τους δρόμους που οδηγούν εκεί, παλιούς και νέους.

Εμείς θα κάνουμε το ταξίδι για να συλλέξουμε άνθη, μόνον άνθη και δροσιά. Λέξεις, στίχους και εκφράσεις, κι όμορφα λεκτικά σχήματα. Να μάθουμε τον τρόπο με τον οποίο η μυριόχρωμη ελληνική γλώσσα εκφράστηκε στη μακραίωνη πορεία της για τον πανταχού παρόντα οίνο. Πώς με τη σκέψη της, την τέχνη και τη χάρη της, μίλησε για την οικειοτάτη τροφή, τον βασιλέα οίνο. Το ταξίδι είναι μακρύ κι ο δρόμος δύσκολος, αλλ' ο σκοπός μας συναρπάζει.

Αν ανταμώσουμε, φίλε αναγνώστη, θα έχουμε και οι δυο τη χαρά της συνάντησης, ίσως και της συνοδοιπορίας προς τον λειμώνα. Κι αν εξέλθουμε μαζί, ο αποχαιρετισμός θα έχει κι αυτός, δε μπορεί, κάτι απ' της συγκομιδής το μόχθο, σίγουρα την πνοή του ζωομύριστου κρασιού.

τη γλώσσα µου έδωσαν ελληνική

Ένα πλέγμα από χιλιάδες φθόγγους, λέξεις, φωνές και σημασίες με σχέση οργανική μεταξύ τους, συνθέτουν αυτή τη θαυμάσια ενότητα, την ελληνική γλώσσα. Είναι η έκφραση ενός λαού, το αντίκρισμα της ζωής και του ανθρώπου, η συνέχεια απ' τις αμμουδιές του Ομήρου ως τα λόγια τα σημερινά, η πνοή του, μαζί η έγνοια και το χρέος, όπως αριστουργηματικά απέδωσε με εκείνους τους στίχους ο Ελύτης στο Άξιον εστί.

Οι απαρχές της ανιχνεύονται στη ζωή των ανθρώπων που έζησαν και δημιούργησαν στην κυρίως Ελλάδα, στα νησιά και τις ακτές του Αιγαίου από τα πανάρχαια χρόνια. Στα πρώτα βήματά τους εκφράστηκαν με τα τραγούδια τους, που υμνούσαν έργα ανθρώπων και θεών, μίλησαν με την ποίηση. Δεν είναι τυχαίο, ούτε στοιχείο μόνο της ιδιοσυγκρασίας τους. Η φαντασία και το συναίσθημα είναι οι κυρίαρχες ψυχολογικές λειτουργίες στο λίκνο κάθε πολιτισμού, γι' αυτό η ποίηση προηγείται πάντα του- πεζού λόγου. Ο δεύτερος έρχεται αργότερα, όταν ο πολιτισμός με την ηλικία της λογικής περάσει από τη γοητεία του μύθου στη γοητεία του λόγου. Τότε επιχειρεί τα βήματά του από τη βιωματική ερμηνεία και αντιμετώπιση του κόσμου και του ανθρώπου στην κριτική αποτύπωση της πραγματικότητας που τον περιβάλλει. Θέτει πλέον το λόγο στην υπηρεσία του βίου.

Του Έλληνα ανθρώπου αυτήν τη μακραίωνη πορεία αποτύπωσε με μοναδική πρωτοτυπία και πληρότητα σε έντεχνο λόγο η γλώσσα του. Απεικόνισε με μύριες λέξεις το μύθο, το συναίσθημα, το πάθος, την καθημερινότητα, το στοχασμό. Είναι ο ελληνικός Λόγος, το αίτημα της ζωής και του πολιτισμού, που ενσαρκώθηκε με ρυθμό και μουσική στη γραπτή και ακουστική εικόνα των λέξεων.

Αρχικά, η μακρά παράδοση των πρώτων τραγουδιών, η αξιοποίηση του μυθικού πλούτου και των εμπειριών της ζωής σ' έναν αρχόμενο και εξελισσόμενο πολιτισμό, αποκρυσταλλώνονται στα Ομηρικά Έπη, στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Μια γλώσσα ποιητική με υπόγειους ποταμούς διαυγέστατου νερού, μόνο στο στόμα ενός μεγάλου ποιητή θα μπορούσε να εκφράσει με τρόπο ανεπανάληπτο το μεγαλείο του ηρωικού κόσμου.

Στη συνέχεια, όταν ο ελληνικός κόσμος εμφανίζει σημάδια μεγάλων αλλαγών, οι ποιητές καταγράφουν τη νέα πραγματικότητα, όπου το κέντρο μετατοπίζεται από το εξωτερικό γίγνεσθαι στον άνθρωπο, στη ζωή και τα συναισθήματά του. Οι στίχοι τους γεφυρώνουν το χάσμα, γι' αυτό και το νέο τους περιεχόμενο δηλώνεται με καινούργιες λέξεις και σχήματα και δημιουργούνται τα μέτρα. Η ποίηση ονομάστηκε λυρική, γιατί ως τραγούδι συνοδεύεται από λύρα. Στα ποιητικά είδη συγκαταλέχθηκε και το δράμα (τραγωδία - σατυρικό δράμα - κωμωδία), ως συνδυασμός ποιητικού λόγου, τραγουδιού και όρχησης με μουσική συνοδεία.

Αντίθετα, με το πέρασμα του χρόνου, τη λογική θεώρηση των πραγμάτων και όχι την ποιητική, θα υπηρετήσουν με τον πεζό λόγο η ιστοριογραφία, η ιστορία, η ρητορική και η φιλοσοφία.

Η αττική διάλεκτος ως γλώσσα του δράματος, της φιλοσοφίας, της ιστορίας και της ρητορικής, θα επικρατήσει κατά την κλασική εποχή.

Στα χρόνια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι η Αλεξανδρινή Κοινή και, με περισσότερες μεταβολές, στους βυζαντινούς χρόνους η γλώσσα της χριστιανικής θεολογίας και φιλολογίας, της γραμματικής, της χρονογραφίας και της θύραθεν (παράλληλα με την εκκλησιαστική) ποίησης. Οι βυζαντινοί συγγραφείς έγραψαν τα έργα τους σε αρχαΐζουσα (εκκλησιαστικοί συγγραφείς, ιστορικοί, μελετητές της φιλολογίας και της φιλοσοφίας), στη λαϊκή (χρονογράφο ι, συναξαριστές, μερικοί ποιητές) και σε γλώσσα ανάμεικτη (υμνολογία κ.α.).

Τα όρια βέβαια της νέας ελληνικής δύσκολα διακρίνονται από τη μεσαιωνική - βυζαντινή. Από το 1204, όταν άρχισε η πολιτική διάσπαση του ελληνισμού, αναμείχθηκαν με την ελληνική και ξένα γλωσσικά στοιχεία. Από το 1821 και μετά αποκτά σιγά - σιγά την ενότητά της η νεοελληνική κοινή. Αρχίζει να αναπνέει καθώς με το χρόνο αποβάλλει τις ξένες προσμίξεις και με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους ετοιμάζεται να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις. Παρά ταύτα η διγλωσσία που άρχισε με τους αττικιστές και συνεχίστηκε στη βυζαντινή περίοδο, εξακολούθησε με την καθαρεύουσα και τη δημοτική. Ωστόσο, στις μέρες μας, η καθαρεύουσα γίνεται πιο απλή και η δημοτική πλουτίζεται με στοιχεία της αρχαίας. Έτσι, μπορεί με τον καιρό, οι δυο αυτοί τρόποι έκφρασης της ελληνικής, χάρη στη μεγάλη της συνοχή και ενότητα, να συναποτελέσουν τη μία της μορφή. Ύστερα, η μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή των νεότερων χρόνων αναζωογόνησε τη γλώσσα και σήμερα ο πλούτος της αποτελεί αψευδή μάρτυρα της αδιάκοπης συνέχειας και του ενιαίου χαρακτήρα της. Γράφει ο Σεφέρης, "πόσο θαυμάσιο πράγμα είναι να λογαριάζει κανείς πως, από την εποχή που μίλησε ο Όμηρος ως τα σήμερα, μιλούμε, ανασαίνουμε, και τραγουδούμε με την ίδια γλώσσα. Κι αυτό δεν σταμάτησε ποτέ, είτε σκεφτούμε την Κλυταιμνήστρα που μιλά στον Αγαμέμνονα, είτε την Καινή Διαθήκη, είτε τους ύμνους του Ρωμανού και τον Διγενή Ακρίτα, είτε το Κρητικό Θέατρο και τον Ερωτόκριτο, είτε το δημοτικό τραγούδι". (Δοκιμές Α', Ίκαρος, σ.177).

Η ελληνική είναι ένα μάγμα που αιώνες τώρα κυλάει αργά και είναι η ψυχή των Ελλήνων. Είναι ο λόγος της για τα καθημερινά και τ' ακριβά, για τα γήινα και τα υψηλά. Αυτή η γλώσσα, για το ολόχαρο δώρο της γης και τ' ουρανού, το κρασί, κέντησε με τ' ακριβότερα λόγια όλες του τις στιγμές στην ανθρώπινη ζωή, αλλά και στη μυστική συναυτουργία του με την αγάπη του Θεού. Απ' τις εικόνες αυτές θα διαλέγουμε εκείνες, που με την ομορφιά και τ' απηχήματά τους θα μας οδηγήσουν σ' εκείνον, τον άλλο κόσμο του πάμφωνου οίνου, που μόνο των λέξεων της ελληνικής γλώσσας το μυστικό μεγαλείο φωτίζει. 

Περιεχόμενα

προοίµιο ………………….....................................................7

βραχυγραφίες …………………………..….…………………... 8

εισαγωγή …………………………………..………..…..…... 9-12

α. Βάκχου ζωρόν πόμα ……..………………………… 15-46

β. σε νέους ασκούς ………………….…………………… 47-58

β.α. μέλι εκ πέτρας ……………………………………… 50-55

β.β. τούτο εστί το αίμα μου ………………………….. 56-58

γ. δεσποτικόν οινάριν …………………………..……….59-76 

γ.α. ο οίνος της όντως ευφροσύνης ……………….. 77-84

δ. κρασί είν’ ο κόσμος άκρατον …………..………. 85-110

ευρετήριο κειμένων και συγγραφέων ………… 113-114

χαρακτηρισμοί οίνος – κρασί …………………… 115–117

βιβλιογραφία ………………………………….………. 119-125

κατάλογος εικόνων …………………………………….... 126 

Εργογραφία

Ο Ευθύµιος Α Πριόβολος γεννήθηκε στο Αγγελόκαστρο της Αιτωλίας. Σπούδασε θεολογία και φιλολογία στην Αθήνα και είναι ΔΙντής Σχολείου στη Δευτεροβάθµια Εκπαίδευση. Έχει γράψει τα βιβλία:

1.         Το Αγγελόκαστρο της Αιτωλίας, τοµ. Α’ Συµβολή στην ιστορία του τόπου, Αθήνα 1998.

2.         Το Αγγελόκαστρο της Αιτωλίας, τοµ. Β', Γλωσσικά, τοπωνυµικά, παρωνύµια, Αθήνα 1998.

3.         Ο Ιούδας ο Ισκαριώτης στα Απόκρυφα βιβλία της Καινής Διαθήκης, Αθήνα 1999.

4.         Η χριστιανική πίστη στον ποιητή Ανδρέα Κάλβο, Αθήνα 1999.

5.         Δήµος Αγγελοκάστρου, ενηµερωτικός - τουριστικός οδηγός, Αθήνα 2001.

6.         Το κτηµατολόγιο του 1836 της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος

Αγγελοκάστρου, Αθήνα 2002.

7.         Η Αιτωλοακαρνανία µε τα µάτια των περιηγητών, Αθήνα 2004.

8.         Το µοναστήρι του Αγγελοκάστρου, Αθήνα 2006.

9.         Ανδρέας Ισκος - Καραΐσκος. Η οδοιπορία του στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Αθήνα 2008.

10.     Το κάστρο της Αγγέλως. Ταξίδι στην ιστορία και το θρύλο, Αθήνα 2008.